O‘zbeкiston respubliкasi

I 
U 
E 
O„ 
A 
O 
 
Umuman olganda, minimal lisoniy birlik bo‗lgan fonema inson 
nutq a‘zosi yordamida vujudga kelgan tovush ko‗rinishlarining 
umumiy andozasi bo‗lib, cheksiz tovushning umumlashmalari qatori 
sifatida ongda yashaydi. So‗zlovchi ushbu psixo-akustik obraz asosida 
nutq a‘zolarini harakatga keltirib, tovush hosil qiladi. Yoki tinglovchi 
o‗zga tomonidan hosil qilingan tovushni eshitish orqali ongidagi 
andozaga solishtirib ko‗radi. 
Fonemaning ma‘no farqlash xossasi mavjud bo‗lib, bir 
fonemaning turli ko‗rinishi bo‗lgan tovushlarda bu hodisa 
kuzatilmaydi. Bir fonemaning nutqiy varianti bo‗lgan tovush boshqa 
fonemaning varianti bo‗lgan tovush bilan almashtirilsa, so‗z ma‘nosi 
yangilanadi, ya‘ni boshqa so‗zga aylanadi. Qiyoslang: 
qora 
va 
qara
, 
ota 
va 
ata
, 
ona 
va 
ana
. Shu boisdan ham fonemaga tilning ma‘no 
farqlovchi eng kichik birligi deb ta‘rif berildi. Bir fonemaning turli 
varianti ma‘no farqlamaydi. Masalan, til oldi va til orqa [
o„
] unlilari 
quyida ma‘no farqlamagan: 
bo
‗
l (Kumushbibi Toshkentga kelin 
bo„ldi.)-bo„l (Otaxon bor mol-mulkini ikki o„g„liga teng bo„ldi)
. 
2.
 
Leksema va so„z. 
Lisonning borliq hodisalarini nomlash, 
ifodalash, ko‗rsatish uchun xizmat qiluvchi birligi – leksema. Lisoniy 
birlik sifatidagi leksema biri ikkinchisisiz mavjud bo‗la olmaydigan 
ikkita psixofizik tomon – akustik struktura (tovush qobig‗i), ya‘ni 
nomema hamda ma‘lum bir tushuncha asosida vujudga kelgan 
mazmuniy struktura, ya‘ni sememaning birligidan iborat. 
Har bir leksema lisoniy birlik sifatida mazmun mundarijasiga ham 
ega. Leksemaning mazmun mundarijasi denotat yoki referent deb 
ataladigan borliqdagi narsa, harakat, belgi, miqdor kabilarni 
ifodalaydigan tushunchalarni anglatadi. Masalan, borliqda 
yuz 
deb 
ataluvchi kishi burni ikki tomonining peshonadan iyakkacha bo‗lgan 
qismi mavjud. Shu asosda kishi ongida «yuz» tushunchasi vujudga 
kelgan. Mazkur tushuncha asosida esa semema (leksema ma‘nosi) 
shakllanadi. Tushuncha bilan ma‘no bitta narsa emas, ular farqli 
xususiyatga ega. Masalan, ingliz, rus, nemis tilida so‗zlashuvchi 

---

37 
kishilarning ongida «aka» va «uka» tushunchalari mavjud. Biroq bu 
tushunchalar 
brother 
(ingliz), 
brat 
(rus) va 
bruder 
(nemis) 
leksemalarida bitta ma‘no (semema)da birlashgan. Yoki 
yuz
, 
bet
, 
bashara
, 
chehra
, 
oraz 
leksemalari bitta tushunchani ifodalaydi, lekin 
ma‘nolari o‗zaro farqlanadi. 
Leksemaning mazmun silsilasi bo‗lgan sememani tashkil etuvchi 
a‘zo – sema. Nomema tovushlarning turlicha kombinatsiyalari asosida 
tashkil topganligi kabi, ana shu semalarning turlicha birikuvi va 
ba‘zilarining o‗rin almashinuvi asosida turli mazmundagi semema 
vujudga keladi. Bu sememalarning semik tarkibi quyidagicha: 
yuz–
«odamga xos», «boshning old qismi», «burunning ikki 
tomoni», «peshonadan iyakkacha», «burundan quloqqacha», 
«qo‗llanilishi chegaralanmagan», «uslubiy betaraf», «turkiy qatlamga 
oid», «umumiste‘mol»; 
jamol 
– «odamga xos», «boshning old qismi», «burunning ikki 
tomoni», «peshonadan iyakkacha», «burundan quloqqacha», 
«qo‗llanilishi chegaralangan», «badiiy uslubga xos», «arabiy qatlamga 
xos». 
Har ikkala leksema ham bir tushunchani ifodalaydi. Ularning 
mazmun mundarijasi – sememalarining semik tarkibi farqlanadi. 
Leksemalar sememalarining atash semalari denotatning in‘ikosi – 
tushunchani ifodalaydi. Har bir leksema sememasi o‗xshash va 
farqlovchi 
semaga 
ega. 
O‗xshash sema ularni guruhlarga 
birlashtirishga, farqli sema esa ajratishga xizmat qiladi. 
Leksemaning nutqiy qo‗llanilishidagi varianti so‗z bo‗lib, ular 
turlicha matniy qurshov asosida har xil xususiyat kasb etadi. 
Leksema tub yoki yasama bo‗lishi mumkin. Masalan, 
kitob
, 
savdogar
, 
nonchi 
birliklarini olaylik. Qatordagi 
kitob 
va 
savdogar 
birliklari tayyorlik, umumiylik, ijtimoiylik xossalariga ega. Biroq 
tilimizda 
nonchi 
degan lisoniy birlik yo‗q. U nutq jarayonidagina hosil 
qilinishi mumkin va yuqoridagi birliklar ega bo‗lgan xususiyatdan 
xoli. 
nonchi 
birligining nutq jarayonigagina xosligi uning tayyorlik 
belgisiga ega emasligini ko‗rsatadi.