O‘zbeкiston respubliкasi

OT 
 
Tayanch tushunchalar 
ot , atoqli, urdosh, muayyan, mavhum, yakka, jamlovchi, 
derivatsiya, so„z yasalishi, so„z yasash, yasama so„z, yasalgan so„z, 
affiksatsiya, kompozitsiya, qolip, hosila, yasama, tub, qo„shma, juft, 
morfologik belgi, tasniflovchi kategoriya, sintaktik kategoriya, son 
kategoryasi, UGM, OGM, XGM, kichraytirish, shaxsiy munosabat 
 
52-
 
§. Ot va uning UGMsi 
 
Кim, nima, qayer 
so‗roqlariga javob bo‗lib, mavjudot, narsa, joy, 
voqea, jarayonni atovchi mustaqil leksik birlik–ot. «Borliq yoki uning 
parchasini predmet sifatida atash» – ot turkumining UGMsi. Bunda 
predmet 
tushunchasi mantiqiy emas, balki grammatik mohiyatga ega. 
Mantiqan jonsiz va bevosita sezgi a‘zosiga ta‘sir etuvchi narsa 
predmet deyiladi. Grammatikada esa u keng ma‘noda tushuniladi, 
«mavjudlik» mohiyatiga ega deb qaraladi. 
Ot so‗z turkumi sifatida o‗ziga xos morfologik paradigmaga, 
yasalish tizimiga, xoslangan sintaktik pozitsiyalariga ega. 
Otning UGM parchalanishiga ko„ra turlari. 
Otni ma‘no 
jihatidan turlicha tasnif qilish mumkin. Bu o‗rinda ularning grammatik 
xususiyatini muayyanlashtiruvchi semantik belgi asosga olinadi. Ot 
quyidagi xususiyatiga ko‗ra tasnif qilinadi: 
1.
Bir turdagi predmetdan birining nomini yoki shu turdagi 
predmetlarning umumiy nomini bildirishiga ko‗ra. 
2.
Кim? 
yoki 
Nima? 
so‗roqlariga javob bo‗lishiga ko‗ra. 
3.Sanalish-sanalmasligiga ko‗ra.
Ot borliqdagi bir turdagi predmetdan birining yoki shu turdagi 
predmetlarning umumiy nomini bildirishiga ko‗ra 
atoqli 
va 
turdosh 
otga bo‗linadi. 
Atoqli va turdosh ot. 
Atoqli ot bir xil predmet yoki hodisaning 
birini ajratib ko‗rsatishga xizmat qiladigan ikkilamchi nom. Masalan, 
bola 
bir turdagi predmet (shaxs)ning umumiy va birlamchi nomi. 
Sherzod 
ana shu bir xil predmet (shaxs)dan birini ajratib ko‗rsatish 
uchun xizmat qiladigan va 
bola 
atamasidan keyin qo‗yilgan 
ikkilamchi nom. 

---

234 
Atoqli ot quyidagi lug‗aviy mavzuviy to‗da (LMT) ga ega: 
1.
Кishilarning ismi, familiyasi, taxallusi: 
Ikrom, Otabek; 
Jumayev, Xudoynazarov; Imomzoda
. 
2.
Jo‗g‗rofiy nom: 
O„zbekiston, Dehqonobod, Hisor, Oqdaryo
. 
3.
 
Tashkilot, muassasa, korxona nomi: 
Buxoro davlat universiteti, 
Xalq ta‟limi vazirligi, «Nasaf ziyosi» jurnali. 
4.
 
Samoviy yoritgichlar nomi: 
Mushtariy, Zuhro, Yupiter, 
Yarqiroq. 
5.
Tarixiy hodisa nomi: 
Mustaqillik kuni, Loy jangi, “Boston” 
choyxo„rligi
. 
6.
Hayvon nomi: 
Boychibor, Ko„kqashqa, Yo„lbars
. 
7.
Mahsulot nomi: 
Siltama 
(go‗shtli ovqat), 
Qoraqum 
(shokolad) 
Chiyal yaxnasi. 
8.
Ilohiy tushunchani ifodalovchi nom: 
Alloh, Do„zax, Iso, Buroq
. 
Atoqli ot 
matndan, nutq vaziyatidan uzilgan holda atash 
ma‘nosiga ega bo‗lmaydi, faqat kontekstda reallashadi. Masalan, 
Sanam 
so‗zining atoqli yoki turdosh ekanligi shu so‗zni qurshab 
turgan so‗z yordamida anglashiladi. Bu jihatdan atoqli ot olmoshga 
o‗xshab ketadi. 
Atoqli otning aksariyati turdosh ot va boshqa turkum so‗zi asosida 
vujudga kelgan. Turdosh otdan: 
Javohir, Marvarid, Asal, Po„lat, 
Rayhon, Anor
; fe‘ldan: 
Sotiboldi, O„lmas, Itolmas, Turdi
; sifatdan: 
Shirin, Buyuk, Aziz, Ulug„, Nodir; 
sondan: 
Beshim, Yetmishboy, 
Saksonboy, To„qsonboy 
kabi. 
Bir jinsdagi predmetlarning umumiy nomini bildiruvchi ot 
turdosh ot 
deyiladi. Ular ot turkumining asosiy qismini tashkil etadi: 
tog„, qishloq, mashina, sevgi, muhabbat
. Turdosh otda predmetlik va 
belgilik xususiyati yaxlitlashgan holda mavjud bo‗ladi. Chunki har 
qanday narsa – belgi-xususiyat majmui. 
Atoqli va turdosh ot nafaqat lug‗aviy semantikasi, balki 
grammatik xususiyati bilan ham farqlanadi. Masalan, atoqli ot, asosan, 
birlik sonda qo‗llanadi. Кo‗plik son shaklida butunlay boshqa ma‘no 
bo‗yog‗iga ega bo‗ladi: