O‘zbeкiston respubliкasi



Download 3,47 Mb.
Pdf ko'rish
bet185/382
Sana14.06.2022
Hajmi3,47 Mb.
#669866
1   ...   181   182   183   184   185   186   187   188   ...   382
Bog'liq
hozirgi ozbek tili

OT 
 
Tayanch tushunchalar 
ot , atoqli, urdosh, muayyan, mavhum, yakka, jamlovchi, 
derivatsiya, so„z yasalishi, so„z yasash, yasama so„z, yasalgan so„z, 
affiksatsiya, kompozitsiya, qolip, hosila, yasama, tub, qo„shma, juft, 
morfologik belgi, tasniflovchi kategoriya, sintaktik kategoriya, son 
kategoryasi, UGM, OGM, XGM, kichraytirish, shaxsiy munosabat 
 
52-
 
§. Ot va uning UGMsi 
 
Кim, nima, qayer 
so‗roqlariga javob bo‗lib, mavjudot, narsa, joy, 
voqea, jarayonni atovchi mustaqil leksik birlik–ot. «Borliq yoki uning 
parchasini predmet sifatida atash» – ot turkumining UGMsi. Bunda 
predmet 
tushunchasi mantiqiy emas, balki grammatik mohiyatga ega. 
Mantiqan jonsiz va bevosita sezgi a‘zosiga ta‘sir etuvchi narsa 
predmet deyiladi. Grammatikada esa u keng ma‘noda tushuniladi, 
«mavjudlik» mohiyatiga ega deb qaraladi. 
Ot so‗z turkumi sifatida o‗ziga xos morfologik paradigmaga, 
yasalish tizimiga, xoslangan sintaktik pozitsiyalariga ega. 
Otning UGM parchalanishiga ko„ra turlari. 
Otni ma‘no 
jihatidan turlicha tasnif qilish mumkin. Bu o‗rinda ularning grammatik 
xususiyatini muayyanlashtiruvchi semantik belgi asosga olinadi. Ot 
quyidagi xususiyatiga ko‗ra tasnif qilinadi: 
1.
Bir turdagi predmetdan birining nomini yoki shu turdagi 
predmetlarning umumiy nomini bildirishiga ko‗ra. 
2.
Кim? 
yoki 
Nima? 
so‗roqlariga javob bo‗lishiga ko‗ra. 
3.Sanalish-sanalmasligiga ko‗ra.
Ot borliqdagi bir turdagi predmetdan birining yoki shu turdagi 
predmetlarning umumiy nomini bildirishiga ko‗ra 
atoqli 
va 
turdosh 
otga bo‗linadi. 
Atoqli va turdosh ot. 
Atoqli ot bir xil predmet yoki hodisaning 
birini ajratib ko‗rsatishga xizmat qiladigan ikkilamchi nom. Masalan, 
bola 
bir turdagi predmet (shaxs)ning umumiy va birlamchi nomi. 
Sherzod 
ana shu bir xil predmet (shaxs)dan birini ajratib ko‗rsatish 
uchun xizmat qiladigan va 
bola 
atamasidan keyin qo‗yilgan 
ikkilamchi nom. 


234 
Atoqli ot quyidagi lug‗aviy mavzuviy to‗da (LMT) ga ega: 
1.
Кishilarning ismi, familiyasi, taxallusi: 
Ikrom, Otabek; 
Jumayev, Xudoynazarov; Imomzoda

2.
Jo‗g‗rofiy nom: 
O„zbekiston, Dehqonobod, Hisor, Oqdaryo

3.
 
Tashkilot, muassasa, korxona nomi: 
Buxoro davlat universiteti, 
Xalq ta‟limi vazirligi, «Nasaf ziyosi» jurnali. 
4.
 
Samoviy yoritgichlar nomi: 
Mushtariy, Zuhro, Yupiter, 
Yarqiroq. 
5.
Tarixiy hodisa nomi: 
Mustaqillik kuni, Loy jangi, “Boston” 
choyxo„rligi

6.
Hayvon nomi: 
Boychibor, Ko„kqashqa, Yo„lbars

7.
Mahsulot nomi: 
Siltama 
(go‗shtli ovqat), 
Qoraqum 
(shokolad) 
Chiyal yaxnasi. 
8.
Ilohiy tushunchani ifodalovchi nom: 
Alloh, Do„zax, Iso, Buroq

Atoqli ot 
matndan, nutq vaziyatidan uzilgan holda atash 
ma‘nosiga ega bo‗lmaydi, faqat kontekstda reallashadi. Masalan, 
Sanam 
so‗zining atoqli yoki turdosh ekanligi shu so‗zni qurshab 
turgan so‗z yordamida anglashiladi. Bu jihatdan atoqli ot olmoshga 
o‗xshab ketadi. 
Atoqli otning aksariyati turdosh ot va boshqa turkum so‗zi asosida 
vujudga kelgan. Turdosh otdan: 
Javohir, Marvarid, Asal, Po„lat, 
Rayhon, Anor
; fe‘ldan: 
Sotiboldi, O„lmas, Itolmas, Turdi
; sifatdan: 
Shirin, Buyuk, Aziz, Ulug„, Nodir; 
sondan: 
Beshim, Yetmishboy, 
Saksonboy, To„qsonboy 
kabi. 
Bir jinsdagi predmetlarning umumiy nomini bildiruvchi ot 
turdosh ot 
deyiladi. Ular ot turkumining asosiy qismini tashkil etadi: 
tog„, qishloq, mashina, sevgi, muhabbat
. Turdosh otda predmetlik va 
belgilik xususiyati yaxlitlashgan holda mavjud bo‗ladi. Chunki har 
qanday narsa – belgi-xususiyat majmui. 
Atoqli va turdosh ot nafaqat lug‗aviy semantikasi, balki 
grammatik xususiyati bilan ham farqlanadi. Masalan, atoqli ot, asosan, 
birlik sonda qo‗llanadi. Кo‗plik son shaklida butunlay boshqa ma‘no 
bo‗yog‗iga ega bo‗ladi: 

Download 3,47 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   181   182   183   184   185   186   187   188   ...   382




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish