O‘zbeкiston respubliкasi

bo
„
ylama
, Mehring bilan 
siylama
. (M.Yusuf.) 2. 
Bu yerlarga nega keldim men, 
qiziqmasam 
unut chiroyga
. (A.Orip.)3. 
O
„
qimagan 
odam, 
yurmagan 
mashina
. 
Bo‗lishsizlik fe‘lning harakat tarzi shakllarida uch xil qo‗llanadi: 
1)
yetakchi fe‘lga qo‗shiladi: 
yozmay tur
; 
2)
ko‗makchi fe‘lga qo‗shiladi: 
yoza ko„rma
; 
3)
har ikkalasiga qo‗shiladi: 
yozmay qo„yma
. 
Uchinchi ko‗rinishda shakliy-ma‘noviy nomuvofiqlik yuz berib, 
bo‗lishsiz shakl bo‗lishlilikni ifodalaydi. 
-may/masdan 
bo‗lishsizlik ko‗rsatkichi fe‘lning ravishdosh 
shakliga xos. Uni ravishdosh shakli sifatida ajratishning bir nechta 
asosi bor. Masalaga tarixiylik nuqtayi nazaridan yondashilsa, uning 
– 
ma+y 
tarkibli emasligi oydinlashadi. Turkiy tilda O‗rxun-Yenisey 
yodgorliklaridan tortib XV asrgacha bo‗lishsiz ravishdosh shakli 
- 
mazib, -madin, -mayin 
va h. ko‗rinishida bo‗lgan. O‗zbek tilidagi 
- 
may 
qo‗shimchasidagi 
y 
mana shu qadimiy 
-mazib, -madin, -mayin 
qo‗shimchasi tarkibidagi ikki tish oralig‗ida talaffuz etiluvchi 
z 
va 
uning boshqa turkiy tillardagi muqobili bo‗lgan 
d, t 
ga nisbat beriladi. 
Demak, 
-may 
qo‗shimchasi 
-mazib,-madin, -mayin 
qo‗shimchasi 
tarkibidagi 
-ib, -in 
qismlarining tushib qolishi natijasida hosil 
bo‗lgan. Tadqiqotchilar fikriga ko‗ra, -
may 
bo‗lishsizlik shaklidagi 
-y 
tovushi bilan 
o„qiy 
so‗zidagi 
-y 
boshqa-boshqa manbalardan kelib 
chiqadi: 
o„qi-ya – o„qiy, bar-mazib – bor-may
. Кo‗rinadiki, 
bormaydi, 
o„qimaydigan 
fe‘l shakllaridagi (
-ma
) va (
-y
) qo‗shimchalari alohida- 
alohida grammatik ko‗rsatkich. Bunda (
-ma
) bo‗lishsizlik, (
-y
)esa 
kelasi zamon shakli. 
Fe‘lning harakat nomi uchun bo‗lishsiz shakl 
-maslik 
ko‗rsatkichi: 
ketish – ketmaslik, aytish – aytmaslik, ko„rinmoq – ko„rinmaslik 
kabi. 
Demak, bo‗lishli-bo‗lishsizlik kategoriyasining UGMsi 
«harakatning sodir bo‗lish/bo‗lmasligini fe‘l birikuvchanligiga 
kuchsiz ta‘sir ko‗rsatish asosida ifodalash» bo‗lib, bu UGM0, 
-ma, - 
may/masdan, -maslik 
ko‗rsatkichlari orqali ifodalanadi. 
Bo‗lishli-bo‗lishsizlik fe‘lga nisbatlik mutlaq va doimiy belgi 
emas. Chunki nisbatini yo‗qotgan fe‘llar (
ko„ra, osha
) fe‘llikdan 
chiqib ketadi. Lekin fe‘lning ayrim shakllari, xususan, maqsad 

---

212 
ravishdoshi (
o„qigani, borgani
), ayrim harakat tarzi shakllari 
(
yiqilayozdi, tugatayozdi
) to‗laqonli fe‘l bo‗lsa-da, bo‗lishsiz shaklda 
yuzaga chiqmaydi. Bu bo‗lishli-bo‗lishsizlik kategoriyasi fe‘l 
tasniflovchi kategoriyalari sirasida nisbat kategoriyasidan keyin 
turishini bildiradi.