O‘zbeкiston respubliкasi

MAVZU YUZASIDAN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 
1.
Valentlik nima? Uning qanday turlari bor? 
2.
Tobe valentlik haqida gapiring. 
3.
Hokim valentlik haqida gapiring. 
4.
Valentlik va sintaktik aloqa haqida gapiring. 
5.
Leksik valentlik nima? 
6.
Sintaktik valentlik nima? 
7.
Morfologik shakl valentligi haqida gapiring. 

---

327 
SO„Z BIRIКMASI 
 
SO„Z BIRIKMASI NUTQ BIRLIGI SIFATIDA 
 
Tayanch tushunchlar 
Lison, nutq, valentlik, sintaktik aloqa, sintaktik birlik, tobe aloqa, 
teng aloqa, kengaytiruvchi, kengayuvchi, birikish usullari, birikish 
omillari, bitishuv, boshqaruv, moslashuv, joylashuv omili, shakily 
omil, ma‟noviy omil 
 
77-§. Nutqiy so„z birikmasi (SB) haqida tushuncha. 
 
Nutq 
hamisha 
tushunchalarni 
aniqroq 
va 
muayyanroq 
ifodalanishiga zarurat sezadi. Bu esa nisbiy noaniq tushuncha 
ifodalovchi so‗zdan nisbiy aniq tushuncha ifodalovchi 
so‗z 
birikmasini afzal qilib qo‗yadi. Masalan, 
gul–qizil gul
. Кeyingi nutqiy 
hosilada «tabiatda yovvoyi yoki madaniy tarzda o‗sadigan o‗simlik 
turi» (gul) so‗zidagiga nisbatan aniqroq. Chunki unga 
qizil 
so‗zi 
ko‗maklashgan. Кo‗rinadiki, so‗z ham, so‗z birikmasi ham tushuncha 
ifodalaydi. So‗z ifodalaydigan tushuncha noaniq va, demak, kengroq 
(masalan, 
gul otida belgi turlicha, masalan, oq, sariq, pushti yoki 
siyohrang 
bo‗lishi ham mumkin), so‗z birikmasida esa ikki tushuncha 
o‗z mustaqilliklarini saqlagan holda nisbiy aniq va muayyan predmet 
(«qizil rangli tabiatda yovvoyi yoki madaniy tarzda o‗sadigan o‗simlik 
turi») nomi ifodalangan. Demak, so‗z o‗z ma‘noviy imkoniyatini 
to‗laroq va ravshanroq namoyon qilishi uchun boshqa bir mustaqil 
so‗zga ehtiyoj sezadi. Bu so‗z uning ma‘noviy ehtiyojini qondirmog‗i 
uchun ham ma‘noviy, ham grammatik jihatdan unga muvofiq 
bo‗lmog‗i lozim. Buni ravshanroq anglash uchun quyidagi hosilalarga 
diqqat qilaylik: 
olmaning termoq 
osmonni tishlamoq 
Halim keldi 
kitobni o„qimoq 
Birikmalarning birinchisida (
olma
) va (
termoq
) so‗zlari ma‘noviy 
jihatdan muvofiq bo‗lib, biroq ularning grammatik shakli (qaratqich 
kelishigi) mos emas. Ikkinchi birikuv (
osmonni tishlamoq
)da so‗zlar 

---

328 
grammatik shakli jihatdan mos bo‗lsa-da, ma‘noviy tabiatining 
«beo‗xshovligi» ularning birikuv hosil qilishiga yo‗l qo‗ymaydi. 
Uchinchi birikuvda a‘zolar ham ma‘noviy, ham shakliy jihatdan 
muvofiq. Ular birikuvi tushuncha emas, fikr ifodalaydi. To‗rtinchi 
birikuv (
kitobni o„qimoq
) bularning barchasidan farqlanadi va birdan 
ortiq mustaqil so‗zning ma‘no va grammatik jihatdan hokim- 
tobelashuvidan tashkil topib, tushuncha ifodalashga xoslanganligi 
bilan xarakterlanadi. Bunda bir so‗z tobe, ikkinchisi hokim, tobelik va 
hokimlik xossasi hamda vositasiga ega. Bu – ularning ma‘noviy 
mosligi va tobeligi (hokimligi) grammatik shakli hamda joylashuv 
(oldinma-keyinlik) xususiyati. Demak, nutqiy so‗z birikmalari uchun 
xos bo‗lgan quyidagi belgilarni ko‗rsatish mumkin: 
a)
birdan ortiq mustaqil so‗z; 
b)
a‘zolarning ma‘noviy va grammatik jihatdan mosligi; 
d)
tobelik; 
e)
tushuncha ifodalash. 
So‗z birikmasi mazkur to‗rt belgining har biri bilan o‗ziga 
yondosh hodisalarga o‗xshaydi va bir vaqtning o‗zida farqlanadi ham. 
Masalan, birdan ortiq mustaqil so‗zdan tashkil topganligi bilan 
so‗zdan farq qilsa, tushuncha ifodalashi bilan o‗xshashlik kasb etadi. 
Gap birdan ortiq mustaqil so‗zning ma‘noviy va grammatik jihatdan 
tobelanishi asosida ham vujudga keladi. Lekin u SBdan farqli o‗laroq, 
fikr ifodalaydi. Demak, SB bilan uning o‗xshashlari munosabatiga 
alohida-alohida to‗xtalish lozim bo‗ladi.