O‘zbeкiston respubliкasi

MAVZU YUZASIDAN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 
1.
Olmoshning o‗rganilishini sharhlang. 
2.
Olmoshning va uning umumiy grammatik ma‘nosi haqida 
gapiring. 
3.
Olmoshda derivatsiya, transpozitsiya, konversiya va relyatsiya. 
4.
Olmoshning lugaviy-ma‘noviy guruhlarini sanang. 
5.
Olmoshning lug‗aviy shakllari xususiyatlari. 
6.
Olmoshning sintaktik imkoniyatlarini bayon qiling. 
7.
Olmoshning boshqa so‗z turkumlariga munosabati haqida 
gapiring. 

---

281 
YORDAMCHI SO„Z 
 
Tayanch tushunchalar 
yordamchi so„z, umumiy grammatik ma‟no, oraliq grammatik 
ma‟no, xususiy grammatik ma‟no, ma‟noviy nomustaqillik, sintaktik 
aloqa, ko„makchi, bog„lovchi, yuklama 
 
66-
 
§. Leksemalar tasnifidagi «ma‟noviy nomustaqillik» 
tushunchasi. 
 
Ma‘lumki, leksik sath birliklari ikki katta guruhga bo‗linadi: 
mustaqil so‗z va yordamchi so‗z. Ular orasidagi zidlanishni 
«ma‘noviy va vazifaviy nomustaqillik» tashkil etadi. Bu ziddiyat 
belgisiga ko‗ra yordamchi so‗z belgili, mustaqil so‗z esa belgisiz a‘zo 
mavqeyini egallaydi. Yordamchi so‗z hech qachon mustaqil 
qo‗llanmaydi, bog‗liq qurshovdagina kela oladi. Mustaqil so‗z esa 
mustaqil qo‗llanilish va ma‘no ifodalash qobiliyatiga ega. 
Leksemalarning ma‘noviy tasnifida ilk bosqich belgisi 
«ma‘noviymustaqillik» emas, «ma‘noviy nomustaqillik» bo‗lishining 
sababi – mustaqil leksemaning bu belgiga nisbatan betarafligi. 
Chunonchi, katta guruhni tashkil etuvchi atoqli ot (
Temir, Anor, 
Gavhar
) guruhida, mavhum otda mustaqil ma‘noning mavjudligi 
kishini shubhaga soladi. Mustaqil so‗zda «ma‘noviy mustaqillik» 
belgisi shartli. Assimilyatsiya tilshunoslikda boshqacha, biologiyada 
esa tamoman o‗zgacha talqin etiladi. 
Loy 
so‗zi adabiy tilda boshqa, 
otarchi nutqida esa boshqacha mohiyatini namoyon qiladi. 
Shungao‗xshash hodisani sifat, fe‘l, ravishda ham ko‗plab uchratish 
mumkin. Bularning barchasi «ma‘noviy mustaqillik» belgisi mustaqil 
leksemada nisbiy tushuncha, nisbiy belgi ekanligini ko‗rsatadi. 
Shuning uchun leksemaning ma‘noviy tasnifida ilk bosqichning 
belgisi 
– «ma‘noviy mustaqillik» emas, balki «ma‘noviy 
nomustaqillik». Ushbu belgi asosidagi ziddiyatda ko‗makchi, 
bog‗lovchi, yuklama kuchli (belgili) a‘zoni tashkil etadi. Sof 
ko‗makchi, sof bog‗lovchi, sof yuklama hech qachon mustaqil 
ma‘noli so‗z xususiyatiga ega bo‗la olmaganligi tufayli uning 
guruhiga o‗ta olmaydi. 

---

282