O‘zbeкiston respubliкasi

aytar 
gap, 
ketar 
odam
) sifatdosh 
shakli sifatida qaraladi. Lekin bu shaklning kammahsulligi va uni 
olgan sifatdosh ko‗proq sifatga yaqin turishi o‗zbek tilshunoslari 
tomonidan e‘tirof etilgan. Chunki «uning yordamida sifatdosh hosil 
bo‗lishi o‗zbek tilida juda kam uchraydi. Mazkur ko‗rsatkich 
yordamida qo‗llanuvchi ayrim so‗zlar fe‘ldan ko‗ra sifatlarga juda 
yaqin turadi: 
oqar 
suv, 
so
„
nmas 
hayot 
kabi. Hozirgi-kelasi zamon 
fe‘lining keladi, ishlaydi va keladigan, ishlaydigan tipidagi shakli 
kelib chiqqach, bu shakl yordamida yasaluvchi sifatdosh hozirgi 
zamon fe‘liga aylangan» («O‗zbek tili grammatikasi, I tom). Demak, 
- 
(a)r 
shaklini tarixiy sifatdosh shakli sifatida qarashga to‗la asos bor. 

---

218 
-mish 
o‗zbek tili tarixida tom ma‘nodagi sifatdosh bo‗lib, bu 
shaklga «perfekt kesim orqali anglashilgan harakatga nisbatan amalga 
oshirilgan, sodir bo‗lgan harakat» ma‘nosini ifodalash xos. Lekin til 
taraqqiyotining keyingi bosqichi va hozirgi vaqtda o‗zbek tili uchun 
me‘yor emasligi bilan xarakterlanadi. O‗g‗iz tillari va o‗zbek tilining 
o‗g‗iz shevalariga xos bo‗lgan bu shakl o‗zbek tilida uchramasligi uni 
sifatdosh shakli sifatida qarashga imkon bermaydi. 
-(u)vchi 
shakli o‗zbek struktur tilshunosligida sifatdoshdan keskin 
farq qiluvchi ismi foil (harakat bajaruvchi) hosil qiluvchi sifatida 
baholanganligi uchun unga sifatdosh shakllari qatoridan o‗rin 
berilmadi. 
-ajak, -asi/gusi 
shakllari – to‗la arxaiklashgan sifatdosh 
ko‗rsatkichi. 
Tom ma‘nodagi sifatdosh shakli sifatida mazkur qatorda 
-gan 
qoladi. Ma‘lumki, 
-gan 
zamon ma‘nosini ko‗rsatuvchi va 
-gan 
shaklining varianti sifatida qaraluvchi -
yotgan, 
- 
adigan/ydigan 
shakliga shu ma‘nosi bilan o‗tmaydi. Har uchala shakl 
zamon ma‘nosi bilan farqlanganligiva bu zamon kesimga nisbatan 
belgilanuvchi nisbiy zamonga aylanganligi sababli, ularni sifatdosh 
shaklining zamon bilan farqlanuvchi ko‗rinishi sifatida qarash 
maqsadga muvofiq. 
Demak, sifatdosh shakli
-gan,
-
yotgan, -adigan/ydigan 
ko‗rinishiga ega. 
Sifatdoshning bu uch ko‗rinishi o‗zaro «fe‘lni otga va qisman 
fe‘lga bog‗lash» UGMsiga birday ega bo‗lganligi sababli quyida 
ularning faqat ma‘noviy tomoniga e‘tibor qaratiladi. 
-gan 
ko‗rsatkichi bilan shakllangan sifatdoshning ma‘noviy 
xususiyati asosida keyingi fe‘ldan anglashilgan harakatdan ilgari sodir 
bo‗luvchi harakatni predmetning atributiv belgisi sifatida ifodalash 
yotadi. Lekin sifatdosh ifodalagan harakat nutq momentigacha sodir 
bo‗lmagan bo‗lishi mumkin. Masalan, 
Jon xotin, men borguncha shu 
xatni