O‘zbeкiston respubliкasi



Download 3,47 Mb.
Pdf ko'rish
bet163/382
Sana14.06.2022
Hajmi3,47 Mb.
#669866
1   ...   159   160   161   162   163   164   165   166   ...   382
Bog'liq
hozirgi ozbek tili

bo

ylama
, Mehring bilan 
siylama
. (M.Yusuf.) 2. 
Bu yerlarga nega keldim men, 
qiziqmasam 
unut chiroyga
. (A.Orip.)3. 
O

qimagan 
odam, 
yurmagan 
mashina

Bo‗lishsizlik fe‘lning harakat tarzi shakllarida uch xil qo‗llanadi: 
1)
yetakchi fe‘lga qo‗shiladi: 
yozmay tur

2)
ko‗makchi fe‘lga qo‗shiladi: 
yoza ko„rma

3)
har ikkalasiga qo‗shiladi: 
yozmay qo„yma

Uchinchi ko‗rinishda shakliy-ma‘noviy nomuvofiqlik yuz berib, 
bo‗lishsiz shakl bo‗lishlilikni ifodalaydi. 
-may/masdan 
bo‗lishsizlik ko‗rsatkichi fe‘lning ravishdosh 
shakliga xos. Uni ravishdosh shakli sifatida ajratishning bir nechta 
asosi bor. Masalaga tarixiylik nuqtayi nazaridan yondashilsa, uning 
– 
ma+y 
tarkibli emasligi oydinlashadi. Turkiy tilda O‗rxun-Yenisey 
yodgorliklaridan tortib XV asrgacha bo‗lishsiz ravishdosh shakli 

mazib, -madin, -mayin 
va h. ko‗rinishida bo‗lgan. O‗zbek tilidagi 

may 
qo‗shimchasidagi 

mana shu qadimiy 
-mazib, -madin, -mayin 
qo‗shimchasi tarkibidagi ikki tish oralig‗ida talaffuz etiluvchi 

va 
uning boshqa turkiy tillardagi muqobili bo‗lgan 
d, t 
ga nisbat beriladi. 
Demak, 
-may 
qo‗shimchasi 
-mazib,-madin, -mayin 
qo‗shimchasi 
tarkibidagi 
-ib, -in 
qismlarining tushib qolishi natijasida hosil 
bo‗lgan. Tadqiqotchilar fikriga ko‗ra, -
may 
bo‗lishsizlik shaklidagi 
-y 
tovushi bilan 
o„qiy 
so‗zidagi 
-y 
boshqa-boshqa manbalardan kelib 
chiqadi: 
o„qi-ya – o„qiy, bar-mazib – bor-may
. Кo‗rinadiki, 
bormaydi, 
o„qimaydigan 
fe‘l shakllaridagi (
-ma
) va (
-y
) qo‗shimchalari alohida- 
alohida grammatik ko‗rsatkich. Bunda (
-ma
) bo‗lishsizlik, (
-y
)esa 
kelasi zamon shakli. 
Fe‘lning harakat nomi uchun bo‗lishsiz shakl 
-maslik 
ko‗rsatkichi: 
ketish – ketmaslik, aytish – aytmaslik, ko„rinmoq – ko„rinmaslik 
kabi. 
Demak, bo‗lishli-bo‗lishsizlik kategoriyasining UGMsi 
«harakatning sodir bo‗lish/bo‗lmasligini fe‘l birikuvchanligiga 
kuchsiz ta‘sir ko‗rsatish asosida ifodalash» bo‗lib, bu UGM0, 
-ma, - 
may/masdan, -maslik 
ko‗rsatkichlari orqali ifodalanadi. 
Bo‗lishli-bo‗lishsizlik fe‘lga nisbatlik mutlaq va doimiy belgi 
emas. Chunki nisbatini yo‗qotgan fe‘llar (
ko„ra, osha
) fe‘llikdan 
chiqib ketadi. Lekin fe‘lning ayrim shakllari, xususan, maqsad 


212 
ravishdoshi (
o„qigani, borgani
), ayrim harakat tarzi shakllari 
(
yiqilayozdi, tugatayozdi
) to‗laqonli fe‘l bo‗lsa-da, bo‗lishsiz shaklda 
yuzaga chiqmaydi. Bu bo‗lishli-bo‗lishsizlik kategoriyasi fe‘l 
tasniflovchi kategoriyalari sirasida nisbat kategoriyasidan keyin 
turishini bildiradi. 

Download 3,47 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   159   160   161   162   163   164   165   166   ...   382




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish