bo
„
ylama
, Mehring bilan
siylama
. (M.Yusuf.) 2.
Bu yerlarga nega keldim men,
qiziqmasam
unut chiroyga
. (A.Orip.)3.
O
„
qimagan
odam,
yurmagan
mashina
.
Bo‗lishsizlik fe‘lning harakat tarzi shakllarida uch xil qo‗llanadi:
1)
yetakchi fe‘lga qo‗shiladi:
yozmay tur
;
2)
ko‗makchi fe‘lga qo‗shiladi:
yoza ko„rma
;
3)
har ikkalasiga qo‗shiladi:
yozmay qo„yma
.
Uchinchi ko‗rinishda shakliy-ma‘noviy nomuvofiqlik yuz berib,
bo‗lishsiz shakl bo‗lishlilikni ifodalaydi.
-may/masdan
bo‗lishsizlik ko‗rsatkichi fe‘lning ravishdosh
shakliga xos. Uni ravishdosh shakli sifatida ajratishning bir nechta
asosi bor. Masalaga tarixiylik nuqtayi nazaridan yondashilsa, uning
–
ma+y
tarkibli emasligi oydinlashadi. Turkiy tilda O‗rxun-Yenisey
yodgorliklaridan tortib XV asrgacha bo‗lishsiz ravishdosh shakli
-
mazib, -madin, -mayin
va h. ko‗rinishida bo‗lgan. O‗zbek tilidagi
-
may
qo‗shimchasidagi
y
mana shu qadimiy
-mazib, -madin, -mayin
qo‗shimchasi tarkibidagi ikki tish oralig‗ida talaffuz etiluvchi
z
va
uning boshqa turkiy tillardagi muqobili bo‗lgan
d, t
ga nisbat beriladi.
Demak,
-may
qo‗shimchasi
-mazib,-madin, -mayin
qo‗shimchasi
tarkibidagi
-ib, -in
qismlarining tushib qolishi natijasida hosil
bo‗lgan. Tadqiqotchilar fikriga ko‗ra, -
may
bo‗lishsizlik shaklidagi
-y
tovushi bilan
o„qiy
so‗zidagi
-y
boshqa-boshqa manbalardan kelib
chiqadi:
o„qi-ya – o„qiy, bar-mazib – bor-may
. Кo‗rinadiki,
bormaydi,
o„qimaydigan
fe‘l shakllaridagi (
-ma
) va (
-y
) qo‗shimchalari alohida-
alohida grammatik ko‗rsatkich. Bunda (
-ma
) bo‗lishsizlik, (
-y
)esa
kelasi zamon shakli.
Fe‘lning harakat nomi uchun bo‗lishsiz shakl
-maslik
ko‗rsatkichi:
ketish – ketmaslik, aytish – aytmaslik, ko„rinmoq – ko„rinmaslik
kabi.
Demak, bo‗lishli-bo‗lishsizlik kategoriyasining UGMsi
«harakatning sodir bo‗lish/bo‗lmasligini fe‘l birikuvchanligiga
kuchsiz ta‘sir ko‗rsatish asosida ifodalash» bo‗lib, bu UGM0,
-ma, -
may/masdan, -maslik
ko‗rsatkichlari orqali ifodalanadi.
Bo‗lishli-bo‗lishsizlik fe‘lga nisbatlik mutlaq va doimiy belgi
emas. Chunki nisbatini yo‗qotgan fe‘llar (
ko„ra, osha
) fe‘llikdan
chiqib ketadi. Lekin fe‘lning ayrim shakllari, xususan, maqsad
212
ravishdoshi (
o„qigani, borgani
), ayrim harakat tarzi shakllari
(
yiqilayozdi, tugatayozdi
) to‗laqonli fe‘l bo‗lsa-da, bo‗lishsiz shaklda
yuzaga chiqmaydi. Bu bo‗lishli-bo‗lishsizlik kategoriyasi fe‘l
tasniflovchi kategoriyalari sirasida nisbat kategoriyasidan keyin
turishini bildiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |