O‘zbeкiston respubliкasi

S
ifat
 
belgini atash 
mustaqil 
leksemalari 
darajalanuvchi 
cheklanma- 
gan gap 
bo‗lagi bo‗lib 
kela olish 
morfolo 
gik va 
ma‘novi 
y 
4 
S
on
 
miqdorni atash 
mustaqil 
leksemalari 
tartiblanuvchi cheklanmagan 
gap bo‗lagi 
bo‗lib kela 
olish 
morfolo 
gik va 
ma‘novi 
y 
5 
R
avi
sh
 
o‗rin-payt, tarz- 
tusniatash 
mustaqil 
leksemalari 
o‗zgarmaslik cheklanmagan 
gap bo‗lagi 
bo‗lib kela 
olish 
morfolo 
gik va 
sintaktik 
6 
T
aq
li
d
 
tovush yoki 
ko‗rinishga 
taqlidni 
bildiruvchi 
mustaqil 
leksemalar 
o‗zgarmaslik cheklanmagan 
gap bo‗lagi 
bo‗lib kela 
olish 
ma‘novi 
y 
7 
O
lmosh
 
ishora qiluvchi 
mustaqil 
leksemalar 
o‗zgaruvchi 
cheklanmagan 
gap bo‗lagi 
bo‗lib kela 
olish 
ma‘novi 
y 

---

195 
8 
Кo„
m
ak
ch
i 
o‗zgarmaslik 
so‗zni so‗zga 
bog‗lovchi, 
gap bo‗lagi 
vazifasida 
kela 
olmaydigan 
so‗zlar 
ma‘novi 
y va 
cintaktik 
B
og„
lo
vc
h
i 
o‗zgarmaslik 
so‗zni va 
gapni bog‗- 
lovchi, gap 
bo‗lagi vazi- 
fasida kela 
olmaydigan 
so‗z 
sintaktik 
 
0 
Y
u
k
la
m
a
 
o‗zgarmaslik 
gap bo‗lagi 
vazifasida 
kela olmay- 
digan so‗z 
ma‘novi 
y 
 
1 
S
o„
z-
gap
la
r 
M
od
al
 
munosabat 
ni atash 
leksemalari 
o‗zgarmaslik 
ajraluvchilik 
(gap bo‗laklari 
bilan munosa- 
batga kirisha 
olmaslik) 
ma‘novi 
y va 
sintaktik 
U
n
d
ov
 
his- 
hayajonni 
tasvirlash 
leksemalari 
o‗zgarmaslik 
ajraluvchilik 
(gap bo‗laklari 
bilan munosa- 
batga kirisha 
olmaslik) 
ma‘novi 
y va 
sintaktik 
T
asd
iq
 va
 
tasdiq- 
inkor 
ma‘noli 
leksemalar 
o‗zgarmaslik 
ajraluvchilik 
(gap bo‗laklari 
bilan munosa- 
batga kirisha 
olmaslik) 
ma‘novi 
y va 
sintaktik 

---

196 
T
ak
li
f 
so„
zla
r 
taklif 
ma‘noli 
leksemalar 
o‗zgarmaslik 
ajraluvchilik 
(gap bo‗laklari 
bilan munosa- 
batga kirisha 
olmaslik) 
ma‘novi 
y va 
sintaktik 
 
O‗zbek tilida so‗z turkumlari mazkur belgilari asosida quyidagi 
ko‗rinishda tartiblanadi: 
I.
 
Mustaqil so„zlar 
1.
Fe‘l. 
2.
Ot. 
3.
Sifat. 
4.
Son. 
5.
Ravish. 
6.
Taqlid. 
7.
Olmosh. 
II.
 
Yordamchi so„zlar 
8.
Кo‗makchi. 
9.
Bog‗lovchi. 
10.
Yuklama. 
III.
 
Oraliq so„zlar 
1.
So‗z-gaplar. 
47-
 
§.So„z turkumlari ko„chishi 
 
Bir turkumdan ikkinchi turkumga o‗tish (ko‗chish) (umumiy 
nomlanishi 
lеksikalizatsiya
, хususiy ko‗rinishlari otlashishi – 
substantivatsiya
, sifatlashishi – 
adyеktivatsiya
, olmoshlashishi– 
pronominalizatsiya
, ravishlashish – 
advеrbializatsiya
, fе‘lga o‗tish − 
vеrbalizatsiya
) atamalar bilan yoki kеyingi yillarda konvеrsiya, ba‘zan 
transpozisiya dеb nomlanadi. 
Bir so‗z turkumidan ikkinchisiga o‗tish haqida gapirishdan oldin 
qaysi til haqida bahs borayotganligi, shu tilda so‗z turkumlarining 
faqat shu til uchun хos bo‗lgan tizimiy, substansial bеlgilari ochilgan- 
ochilmaganligi ustida o‗ylab ko‗rish, masalaga shu til imkoniyatlari va 
хususiyatlari asosida yondashish lozim. Chunki hеch qachon bir til 
uchun хos bo‗lgan mе‘yor va хususiyatlar ikkinchi til uchun aynan 
хos bo‗lavermaydi. 

---

197 
Lеksikalizatsiya 
lisoniy hodisa bo‗lib, so‗z, so‗z shakllari, so‗z 
birikmalaridan ma‘noviy iхtisoslashish, soddalashish, tublashish 
asosida yangi lisoniy birlik – lеksеmaning paydo bo‗lishi va lisoniy 
lеksik paradigmadan qat‘iy o‗rin egallashidir. 
Birga < birik-a 
(tariхan 
birikmoq 
fе‘lidan 
-a/y 
qo‗shimchasi bilan yasalgan ravishdosh), 
birdan 
(< tariхan 
bir 
sanoq sonining chiqish kеlishik shakli), 
uzra 
(< 
tariхan «yuqori» ma‘noli 
uz/s 
so‗zining qadimgi o‗rin-yo‗nalish 
shakli), 
qayta 
(<
qaytmoq 
fе‘lining ravishdosh shakli), 
astoydil 
(< toj. 
birikma: 
az tahi dil 
- «qalb qo‗ridan») kabi so‗zlar lеksikalizatsiya 
mahsulidir. 
Lеksikalizatsiyaga umumistе‘mol so‗zning yangi 
tеrminologik ma‘no kasb etib, ma‘lum bir tеrminologik tizimdan o‗rin 
olishi (tеrminizasiya), turdosh otning atoqlilashishi (onomasizatsiya), 
atoqli otning turdoshlashishi (appеlyativatsiya) ham 
kiritilishi 
mumkin. 
MAVZU YUZASIDAN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 
1.
So‗zlarning semantik tasnifini izohlang. 
2.
So‗zlarning morfologik tasnifi qanday xususiyatlarga ega? 
3.
So‗zlarning sintaktik tasnifini bayon qiling. 
4.
Nega turli adabiyotlarda mustaqil so‗zlar tartibi har xil? 
5.
Yordamchi so‗zlar haqida gapiring. 
6.
Oraliq so‗zlar deganda nima nazard tutiladi? 
7.
Derivatsiya nima? 
8.
Transpozitsiya haqida gapiring. 
9.
Konversiya nima? Leksikalizatsiya-chi? 
10.
Substantivatsiya nima? Adverbializatsiya-chi? 
11.
Adyektivatsiya haqida batafsil gapiring. 
12.
Pronominalizatsiya haqida nimalarni bilasiz? 
13.
Verbalizatsiya haqida gapiring. 
14.
Bir til uchun хos bo‗lgan mе‘yor va хususiyatlar ikkinchi 
til uchun aynan хos bo‗ladimi? Nega? 

---

198 
FE‟L 
 
Tayanch tushunchalar 
UGM, mustaqil fe‟l, nomustaqil fe‟l, o„timli fe‟l, o„timsiz fe‟l, 
yordamchi fe‟l, ko„makchi fe‟l, to„liqsiz fe‟l, LMG, markaz va 
qurshov, so„zshakl, affiksatsiya, кompozitsiya, tasniflovchi kategoriya, 
nisbat kategoriyasi, bo„lishli-bo„lishsizlik, harakat tarzi kategoriyasi, 
o„zgalovchi kategoriya, harakat tabiatini ko„rsatuvchi shakllar 
 
48-
 
§. Fe‟l va uning UGMsi 
 
Fe‘lning UGMsi – «ish-harakat va holatni jarayon sifatida 
ifodalash». Holat ifodalash boshqa so‗z turkumiga ham xos. Biroq 
fe‘lda u bir tusdan boshqasiga o‗tish tarzida. Masalan, 
Daraxtlar yam- 
yashil 
gapida sifat-kesim (
yam-yashil
) turg‗un holatni ifodalamoqda. 
Daraxtlar ko„kardi 
gapida esa holat jarayon sifatida, bir tusdan 
ikkinchisiga o‗tish tarzida yuz bermoqda. 
Ish-harakatning barchasi ham zamon bilan bog‗liq holda yuz 
bersa-da, gapda ulardagi zamon ifodalanmasligi mumkin. 
Daraxtlar 
ko„kardi 
gapidagi fe‘lda zamon lisoniy ifodaga ega. 
Ishga borish 
gapidagi fe‘lda esa bunday xususiyat lisoniy voqelanmagan. 
O‗zbek tilidagi fe‘llar leksik-grammatik xususiyatiga ko‗ra ikki 
asosiy guruhga ega: 
a)
mustaqil fe‘l; 
b)
nomustaqil fe‘l. 
Mustaqil fe‘lga quyidagi xususiyat xos: 
1)
lug‗aviy ma‘no asosidagi harakatni ifodalaydi va shu boisdan 
gapda biror bo‗lak vazifasida keladi; 
2)
biror so‗zni boshqarib (
kitobni o„qidi
) yoki biror so‗z 
tomonidan boshqarilib (
o„qilgan kitob
) keladi; 
3)
harakatning obyektga munosabatiga ko‗ra ikkiga bo‗linadi: 
a)
o‗timli fe‘l; 
b)
o‗timsiz fe‘l. 
O‗timli fe‘l bildirgan harakat obyekt tushunchasi bilan bog‗lanadi 
va bunda obyektni ifodalovchi birlik tushum kelishigidagi so‗z 
bo‗ladi: 
ol, o„qi, boshqar
. O‗timsiz fe‘l bunday xususiyatga ega 
bo‗lmaydi: 
yig„la, uxla, sevin. 
O‗timli-o‗timsizlik fe‘lning mohiyatida, 

---

199 
lisoniy tabiatli bo‗lishi ham, grammatik shakl vositasida hosil qilinishi 
ham mumkin. Masalan, 
uxla, yig„la, bor, ket, kel 
fe‘lida o‗timsizlik 
ma‘nosi fe‘lning o‗zak-negizidan anglashiladi va u lisoniy tabiatli. 
Yuvinmoq, sevinmoq, burilmoq, qirilmoq 
fe‘lidagi o‗timsizlik esa 
nutqiy, grammatik vosita yordamida vujudga kelgan. (Bu haqda 
«Nisbat kategoriyasi» mavzusida so‗z yuritiladi); 
4)
fe‘l ifodalagan harakat obyektiv borliq hodisasi bo‗lib, uni tilda 
ifodalashda bevosita inson, so‗zlovchi ishtirok etadi. 
Tilda 
ifodalangan harakatda, demak, inson munosabati ham mavjud bo‗ladi. 
Bunday munosabat fe‘l mayli deb yuritiladi; 
5)
harakat real yoki irreal bo‗lishi ham mumkin. Bunga ko‗ra, 
bo‗lishli va bo‗lishsiz fe‘llar farqlanadi; 
6)
har qanday harakat bajaruvchi bilan ham bog‗lanadi. 
Bajaruvchi aniq, noaniq, bitta yoki bir nechta bo‗lishi mumkin. Ish- 
harakatning bajaruvchiga munosabat nuqtayi nazaridan tavsifi fe‘l 
nisbatlari deb yuritiladi; 
7)
harakat zamon bilan bog‗lanishi mumkin. Mantiqan zamondan 
tashqaridagi harakat yo‗q. Yuqorida tilga olingan 
borish 
fe‘lida zamon 
bevosita ifodalanmagan. Lekin uni gap ichida olsak (
Ishga borish 
lozim
) uning kelasi zamonda yuz beradigan harakat ekanligi mantiqan 
anglashilib turadi. Demak, har qanday fe‘lda yo grammatik, yo 
mantiqiy zamon ifodalanadi. Modomiki, til qurilishini o‗rganayotgan 
ekanmiz, biz uchun grammatik zamon ahamiyatli. Shu boisdan 
zamonli va zamonsiz fe‘lni farqlaymiz; 
8)
aytilganidek, borliqda harakat, albatta, bajaruvchi bilan 
bog‗lanadi. Biroq uning tildagi ifodasida grammatik shaxs mavjud 
bo‗lmasligi mumkin. Masalan, 
Halim keldi 
gapida grammatik shaxs 
mavjud. U kesimlik shaklida yuzaga chiqqan. Biroq 
Halim kelgach 
qurilmasida mantiqiy shaxs mavjud bo‗lsa-da, u o‗z ifodasiga ega 
emas. Chunki qurilma 
men kelgach, sen kelgach 
tusini olsa ham, 
(
kelgach
)so‗zshaklida bajaruvchi qaysi shaxsda ekanligi noaniqligicha 
qoladi.(
Halim
)
, 
(
men
)
, 
(
sen
) mantiqiy bajaruvchi, grammatik emas. Bu 
nutqdagi tuslangan va tuslanmagan fe‘lni farqlashni taqozo qiladi. 
Tildagi mantiqiy va grammatik jihatni keskin farqlay bilish kerak. 
Ularni qorishtirish har xil chalkashliklarga olib keladi, mohiyatni 
anglashga to‗siq bo‗ladi. 
Nomustaqil fe‘llar bevosita lug‗aviy ifodali harakat ma‘nosiga ega 
emas. Masalan, 
qaror qildi, o„qib chiqdi, ishlayotgan ekan 

---

200 
hosilalarida (
qildi
)
, 
(
chiqdi
)
, 
(
ekan
)birliklari oldinda 
turgan 
so‗zlarning lug‗aviy ma‘nosini yo yangilagan, yo modifikatsiya 
qilgan. Biroq bu fe‘llardan ham qandaydir harakat uqilmoqda. Bu 
harakat derivatsion, grammatik harakat, lekin lug‗aviy emas. 
Aniqrog‗i, ular o‗zlaridan oldingi so‗zlarning ma‘nolariga harakat, 
jarayon tusini bermoqda. 
Nomustaqil fe‘l mohiyat e‘tibori bilan uchga bo‗linadi: 
a)
yordamchi fe‘l; 
b)
ko‗makchi fe‘l; 
d) to‗liqsiz fe‘l. 
Yordamchi fe‘l yangi lug‗aviy birlik hosil qiladi – so‗z yasaydi, 
ko‗makchi fe‘l harakat tarzi shaklining bir qismi bo‗lib, fe‘l lug‗aviy 
ma‘nosini nutqqa xoslaydi – modifikatsiya qiladi, to‗liqsiz fe‘l esa fe‘l 
va fe‘l bo‗lmagan so‗zning zamonini ko‗rsatadi.