O‘zbeкiston respubliкasi

35-§. Qo‘llanilish doirasi chegaralangan leksika. Qo‘llanilish doirasi chegaralangan leksikani uchga bo‘lib o‘rganish mumkin:

1. 
   dialektal leksika;
   
2. 
   terminologik leksika;
   

3) noadabiy leksika (argo va jargon).
Dialektal leksika. Ma’lum bir hududda yashovchi kishilar nutqiga xos leksema dialektal leksika deyiladi. Ular ilmiy terminologiyada dialektizm deb yuritiladi. Misollar: kalapo‘sh (Buxoro) – do‘ppi, g‘o‘z (Xorazm) – yong‘oq, mishiq (Farg‘ona) – mushuk, poku (Samarqand) – ustara.
Badiiy adabiyot va kinofilmlarda mahalliy koloritni aks ettirish, asar qahramonlari nutqini real berish maqsadida dialektizmlardan foydalaniladi. (Lekin bu dialektal leksema tilda o‘rnashdi degani emas, albatta. Badiiy adabiyot va kinofilmlarda shevaga xos unsurlarni ishlatish me’yor doirasida bo‘lmog‘i lozim).
Ayrim leksemalar adabiy tilda boshqa, shevada boshqa ma’noda ishlatiladi. Masalan, pashsha leksemasi sememasi lug‘atda «yozgi qo‘sh parda qanotli hashorat» deb berilgan. Biroq ayrim shevalarda u chivin leksemasi o‘rnida ishlatiladi. «Ikki qanotli, uzun mo‘ylovli qon so‘ruvchi mayda hashorat» sememasiga ega bo‘lgan chivin leksemasi esa, pashsha leksemasi o‘rnida ishlatiladi. Masalan: Ajal etmay o‘lmas Boysunning xoni, Besabab chiqmaydi chivinning joni («Alp.») gapidagi (chivin) so‘zi kunduzi uchadigan qo‘ng‘ir-qora tusli mayda hashoratni ifodalasa, Atrofda g‘uv-g‘uv pashsha: oyoqlarga yopishadi, burun kataklariga suqiladi, quloqni uzadi (Oyb.) gapidan pashsha so‘zi yuqoridagi izohning atamasi. Yoki irkit leksemasi abadiy tilda «kir, iflos» degan ma’no bilan qo‘llansa, ayrim shevada «ayron xalta», boshqasida esa «beo‘xshov, qo‘pol ko‘rinishli» ma’nosiga ega. Demak, ba’zan leksemalar umumiste’mol birlik bo‘lsa, uning ayrim ma’nosi shevaga xos hisoblanadi. Demak, ayrim adabiy tilga xos so‘zlarning dialektal sememasi ham mavjud.
Dialektal leksemani ham uning adabiy tildagi muqobiliga sinonim sanamaslik lozim. Chunki ular ham adabiy tilda so‘zlashuvchi barcha kishilar uchun ijtimoiy qiymat kasb etmagan.