O‘zbeкiston respubliкasi

Sememaning tayyor va nutqiy ma’noning tayyor emasligi. Sememaning asosiy xususiyati – uning til jamiyati a’zolari ongida tayyor holda ekanligi. Demak, semema ma’lum bir qonuniyat yoki qolipning mahsuli yoki hosilasi emas. Masalan, kitob leksemasiga xos «varaqlardan tashkil topgan, muqovalangan, bosma yoki qo‘lyozma holdagi davriy bo‘lmagan o‘quv quroli», shod leksemasining «jonli predmet emotsional holatining ijobiy darajasini ifodalovchi baho sifati», o‘qimoq leksemasining «harflarni urishtirib, ma’nosini uqishga intilish harakatini ifodalovchi fe’l» sememalari kishi ongida nutqiy ma’no sifatida namoyon bo‘lish uchun tayyor turadi. So‘zlovchi hech qachon semema yaratmaydi. Nutqiy ma’no esa muayyan sintaktik qurshovda nutq sharoiti va so‘zlovchining kommunikativ niyatiga mos ravishda yuzaga chiqadi. Masalan, U birinchi sinfda bo‘lsa-da, matnni tez va ravon o‘qiydi gapida o‘qimoq leksemasining sememasi ushbu holat uchun moslashib namoyon bo‘ladi. Bunda voqelangan nutqiy ma’no sememadan harakatning kimgadir tegishliligi, «tez va ravon ekanligi», «harakatning matn ustida amalga oshayotganligi» kabi xususiy belgisi bilan farqlanadi. Bu belgi sememada aks etmagan bo‘lib, nutq jarayonida hosil qilingan. Nutqiy ma’noning tayyor emasligi, ayniqsa, sememaning nutqiy ma’nosi so‘zda ko‘chma ma’no sifatida voqelanishlarida yanada yorqinroq namoyon bo‘ladi. U paxta termas, hasharchilarga suvchi edi gapidagi suvchi so‘zining ma’nosi nutqiy bo‘lib, uni «suv tashish va yetkazib berish bilan shug‘ullanuvchi kishi» deya bayon qilish mumkin. Bu nutqiy ma’no suv so‘ziga -chi qo‘shimchasini qo‘shish asosida suv leksemasi sememasini juz’iylashtirib hosil qilingan mazkur ma’no nutq jarayoni mahsulidir.
Sememaning ko‘chma ma’no sifatida qo‘llanishida nutqiy ma’noning tayyor emasligi belgisi aniqroq ko‘zga tashlanadi. Qush edim, qanotimni qayirdilar gapidagi (qanot) so‘zida semema shu tarzda juz’iylashganki, uning atash semalari so‘nib, semema butunlay sifat o‘zgarishiga uchragan. Bu «o‘zgargan» holat ham sof nutqiy jarayon mahsulidir.