O‘zbeкiston respubliкasi



Download 0,83 Mb.
bet367/403
Sana18.02.2022
Hajmi0,83 Mb.
#453705
1   ...   363   364   365   366   367   368   369   370   ...   403
Bog'liq
HO\'AT. 2010. R.Sayfullayeva..

104-§. Кiritma qurilma. Кiritma qurilma gap holatida bo‘lib, nutqda gapdan anglashilayotgan fikrga qo‘shimcha tariqasidagi yangi fikrni bayon etish vositasi. Кiritma kirish gapdan o‘zining gaplik mohiyatiga to‘la egaligi (kirish gap garchi shaklan gap tarzida bo‘lsa-da, ko‘proq kirish so‘z tabiatiga ega bo‘ladi), asosiy gap bilan mazmuniy bog‘liqlikning o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi: Buvamga (hamma band bo‘lganligi uchun) men qarashib turadigan bo‘ldim. Bu gapdagi hamma band bo‘lganligi uchun qurilmasi kiritma gap bo‘lib, u asosiy gap bilan grammatik jihatdan bog‘lanmasa-da, mazmunan undan anglashilgan voqea/hodisaning sababini bildirib, mazmunan qo‘shma gapda bo‘lgani kabi izohlash vazifasini o‘tamoqda. Кiritma gapning nisbiy mustaqilligi gap ohangidan ham anglashilib turadi.
Кiritma gapning qo‘shma gap tarkibidagi sodda gapdan farqi – uning ma’lum gapga nutq momentida tug‘ilib qolgan ehtiyojga ko‘ra kutilmagan tarzda birdan kiritilishi. Bu uni sof nutqiy hodisadek tasavvur qilishga olib keladi. Biroq so‘zlovchi ongida kiritma qurilmalarni gapga kiritish ko‘nikma va malakasi mavjud bo‘lib, bu uning lisoniy hodisa tajallisi ekanligidan, lisonda uning nutqiy qo‘llanish andozasi mavjudligidan dalolat beradi.
Кiritma qurilmaning o‘rni ham gap tarkibida qat’iy. U asosiy fikrga qo‘shimcha, ilova fikrni ifodalaganligi bois gap avvalida kela olmaydi. Chunki asosiy fikr boshlanmasdan ilova fikrni berish noo‘rin. Shuningdek, kiritma, odatda, gap oxirida ham bo‘lmaydi.
Кiritma gapning yana bir xususiyati uning yig‘iq (kesimdangina iborat) bo‘lmasligi: 1. Yalpiz (cho‘l yalpizini aytganim yo‘q) oshga solinadi. 2. O‘sha yosh bolani (u ota-onasiz qolgan edi) boyga qarol qilib berishdi. Chunki, birinchidan, fikr qo‘shimcha bo‘lsa-da, u muhim, shu boisdan, odatda, uni faqat kesim bilan berishning imkoni yo‘q. Ikkinchidan, kiritma bir so‘z bilan berilsa, u ajratilgan bo‘lakka aylanib qoladi: Onam (o‘gay) meni ko‘p urishardi. Bunday ko‘rinishdagi ajratilgan bo‘lak ba’zi darslik va qo‘llanmada kiritma gap sifatida talqin qilinadi. Aslida Otam (o‘gay) qazo qildi gapida o‘gay birligi ajratilgan aniqlovchi (Bayroq, havo rang, hilpiramoqda gapidagi kabi).
Demak, kiritma qurilmali gap mohiyatan qo‘shma gapga o‘xshaydi. Biroq grammatik aloqa va intonatsion o‘ziga xoslik ularni farqlovchi belgi. Misol sifatida O‘rmondan (u yerda yirtqich hayvonlar bor edi) bo‘kirgan ovozlar eshitilardi gapini olaylik. Gap mazmunini O‘rmonda yirtqich hayvonlar bor, shuning uchun u yerda bo‘kirgan ovozlar eshitilardi deya tushunish mumkin. Biroq uni O‘rmonda bo‘kirgan ovozlar eshitilardi, u yerda yirtqich hayvonlar bor edi tarzida o‘zgartirilsa, gaplardagi grammatik mustaqillik kuchayib, qo‘shma gaplik xususiyati susayadi, alohida sodda gaplarga intilish o‘sadi.



Download 0,83 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   363   364   365   366   367   368   369   370   ...   403




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish