O‘zbeкiston respubliкasi

Yakka va jamlovchi ot. Bir turdagi predmetning o‘zini bildiruvchi ot yakka ot deyiladi: kitob, uy, daraxt. Jamlovchi ot birlik shaklda ham predmetlar majmuini anglatadi: armiya, ko‘pchilik, xalq. Lekin bunday ot semantik ko‘plikda bo‘lsa-da, grammatik birlikda deyiladi.
53-§. Ot derivatsiyasi. Otlar ikki xil – affiksatsiya va kompozitsiya usuli bilan yasaladi. Shunga muvofiq, ot yasashning affiksal va kompozitsion qolipi mavjud. Bu qolip ham o‘z o‘rnida unumli, unumsiz; mahsuldor va kammahsul turga bo‘linadi.
Ot yasovchi qolipning aksariyati ko‘p ma’noli. Quyida ularni ko‘rib o‘tamiz.
-chi affiksli ot + -chi = 1) asosdan anglashilgan narsa bilan bog‘liq kasb, mutaxassislik bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti; 2) asosdan anglashilgan ish/harakat/hodisa bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti; 3) asosdan anglashilgan ish-harakat, faoliyatda qatnashuvchi shaxs oti; 4) ish-faoliyatda biror oqim, maslak va sh.k. tarafdori, shularga mansub bo‘lgan shaxsni bildiruvchi ot; 5) asosdan anglashilgan hodisani, ish-harakatni bajarish odati kuchli bo‘lgan shaxsni bildiruvchi ot qolipi quyidagi hosilalarni bergan:
1) sportchi, dutorchi, kashtachi, shaxmatchi, bufetchi, matbaachi;
2) xabarchi, maslahatchi, terimchi, yordamchi, himoyachi, davomchi;
3) jangchi, isyonchi, hasharchi, muzokarachi, (sayrchi), obunachi;
4) respublikachi, muxtoriyatchi, «paxtakor»chi), tursunoychi;
5) to‘polonchi, buzg‘unchi, tavakkalchi, ginachi, uyquchi, lofchi, kekchi.
Кo‘rinadiki, bu qolip polisemantik va polifunksional bo‘lib, har bir ma’nosi yana bir necha ma’no turlariga bo‘linib ketadi.
-shunos affiksli ot + -shunos = asosdan anglashilgan sohani o‘rganuvchi mutaxassis qolipi bir ma’noli bo‘lib, u quyidagi hosilalarni bergan: adabiyotshunos, tilshunos, tarixshunos, o‘lkashunos, musiqashunos kabi.
-kor affiksli ikkita qolip mavjud:
a) aniq ot + -kor + asosdan anglashilgan narsa/predmetni yetishtirish bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti (paxtakor, lavlagikor, sholikor, g‘allakor);
b) mavhum ot + -kor = asosdan anglashilgan ish-harakat bilan shug‘ullanuvchi shaxs (madadkor, xiyonatkor, gunohkor, tajovuzkor, tashabbuskor, ijodkor, xizmatkor).
-kash affiksli qolip ham ikki ma’noli:
a) ot + -kash = 1) asosdan anglashilgan ish, mashg‘ulot bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti: zambilkash, kirakash, loykash, (paxsakash);
b) asosdan anglashilgan ishni bajarish odati kuchli bo‘lgan shaxs oti: janjalkash, hazilkash.
Quyida boshqa affiksli qoliplarni misollari bilan sanab o‘tamiz: o‘quv otlari+-xon = asosdan anglashilgan narsa/predmetni doimiy mutolaa qiluvchi shaxs oti (gazetxon, kitobxon, (jurnalxon), duoxon), ot + -do‘z = asosdan anglashilgan narsa/predmetni tikuvchi shaxs oti (etikdo‘z, mahsido‘z, mo‘ynado‘z, do‘ppido‘z), ot + -gar = asosdan anglashilgan narsa/predmet bilan bog‘liq kasbni qiluvchi shaxs oti (zargar, (sovungar), savdogar), ot + -soz = asosdan anglashilgan narsa/predmetni yaratuvchi, tuzatuvchi shaxs oti (soatsoz, (stanoksoz), (asbobsoz)), ot + -paz = asosdan anglashilgan taomni tayyorlovchi shaxs oti (oshpaz, (somsapaz), (mantipaz), kabobpaz), ot + -boz = asosdan anglashilgan ish/harakat bilan ko‘p shug‘ullanuvchi, unga berilgan shaxs oti (majlisboz, (arizaboz) maishatboz, safsataboz, va’daboz, guruhboz, kaptarboz, bedanaboz), ot + -xo‘r = asosdan anglashilgan yegulik, ichimlikni doimiy iste’mol qiluvchi shaxs oti (norinxo‘r) aroqxo‘r, nafaqaxo‘r, choyxo‘r), ot + -parast = asosdan anglashilgan narsaga e’tiqod qiluvchi shaxs oti (butparast, mayparast, shaxsiyatparast, maishatparast), ot + -go‘y = asosdan anglashilgan ish/harakat, hodisani doim bajarib turadigan shaxs oti (maslahatgo‘y, duogo‘y, xushomadgo‘y, nasihatgo‘y, (labbaygo‘y), ot + -dor = asosdan anglashilgan narsa/predmetga ega bo‘lgan shaxs oti (bog‘dor, quldor, do‘kondor), ot + -bon = asosdan anglashilgan narsa/predmetga qarovchi shaxs oti (bog‘bon, saroybon, darvozabon), ot + -furush = asosdan anglashilgan narsa/predmetni sotish bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti (chitfurush, nosfurush, mevafurush), ot + -dosh = asosdan anglashilgan narsa/predmetga bir xil aloqador bo‘lgan shaxs oti (qayg‘udosh), musobaqadosh, suhbatdosh, zamondosh), ot + -vachcha = asosdan anglashilgan shaxsga qarashli farzand ma’nosidagi shaxs oti (boyvachcha, gadoyvachcha, to‘ravachcha, tog‘avachcha, xolavachcha, ammavachcha, itvachcha), ham + ot = asosdan anglashilgan narsa/predmetga aloqador shaxs oti (hamshahar, hamsuhbat, hamkurs, hamkasb), a) sifat/ravish + -lik = asosdan anglashilgan belgi oti (sariqlik, tezlik, bema’nilik, yoshlik,), b) ot + -lik = asosdan anglashilgan narsa/predmetni umumlashtirib, holat tarzida ifodalovchi mansublik oti (otalik, o‘qituvchilik, ginaxonlik, va’dabozlik, shaharlik, urug‘lik, kiyimlik, muzlik, botqoqlik), ot + -chilik = 1) asosdan anglashilgan narsa yetishtiriladigan soha oti; 2) asosdan anglashilgan narsa/hodisaning borliq holatini anglatuvchi ot; 3) asosdan anglashilgan narsa bilan bog‘lanuvchi holat oti; 4) biror ish-hodisaning sababi asosdan anglashilgan narsa ekanini bildiruvchi ot (1) paxtachilik, urug‘chilik, chorvachilik; 2) pishiqchilik, to‘kinchilik, (qattiqchilik)), 3) ulfatchilik, tirikchilik, maynabozchilik, (o‘rtoqchilik); 4) (yurtchilik), o‘zbekchilik, ro‘zg‘orchilik), ot + -garchilik = asosdan anglashilgan belgi, holat, harakat-hodisaga aloqador bo‘lgan ot (oliftagarchilik, namgarchilik, isrofgarchilik), ot + -zor = asosdan anglashilgan narsa ko‘p bo‘ladigan joy oti (olmazor, qaroqchizor, paxtazor, ajriqzor), qum, tosh, o‘t + -loq = asosdan anglashilgan narsa/predmet ko‘p bo‘ladigan joy oti (o‘tloq, qumloq, toshloq), ot + -iston = asosdan anglashilgan narsa/predmetga boy joy oti (O‘zbekiston, guliston).
Shunday ot yasash qoliplari borki, ulardan bugungi kunda yangi so‘z yasalmaydi. Hosilalarning barchasi lisoniy tabiatli. ot + -goh = asosdan anglashilgan ish-harakat bajarilgan joy oti (sayilgoh, ayshgoh, manzilgoh), ot + -don = asosdan anglashilgan narsa/predmet saqlanadigan predmetni ifodalovchi ot (qalamdon, tuzdon, kuldon), ot + -xona = asosdan anglashilgan ish-harakatga mo‘ljallangan joy oti (ishxona, qabulxona, choyxona, oshxona), ot + -obod = asosdan anglashilgan narsa/predmet obod qilgan joy oti (Dehqonobod, Mehnatobod), ot + -noma= asosdan anglashilgan narsa/predmetni ifodalovchi ot (arznoma, taklifnoma, sayohatnoma).