O‘zbеkiston rеspublikаsi

Nominal va real Yalpi ichki mahsulot

Iqtisodiyotda mavjud bo‘lgan inflatsiya jarayonlari YaIMni hisoblashni qiyinlashtiradi. Bu ko‘rsatkich dinamikasi bir vaqtning o‘zida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdor va baho darajalarining o‘zgarishini ifodalaydi. Bu shuni bildiradiki, YaIM miqdoriga bir vaqtning o‘zida ham ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning fizik hajmi, ham baho darajasi o‘zgarishi ta’sir ko‘rsatadi.

Iqtisodiyotda doimiy inflatsiya jarayonining mavjudligi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni taqqoslama baholarda hisoblashni zarur etib qo‘yadi. Chunki, inflatsiya iqtisodiyotning real holatini buzib ko‘rsatadi. Iqtisodiyotni tahlil qilish, muammolarni aniqlash hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishni qiyinlashtiradi. Bu vazifani bajarish uchun joriy baholarda hisoblangan nominal ko‘rsatkichlardan emas, balki taqqoslama (bazis) baholarda hisoblangan real ko‘rsatkichlardan foydalanish zarur. Ayrim yagona firmadan farqli o‘laroq milliy iqtisodiyotda juda ko‘p sonli tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarilishi sababli ularning barchasini bir varakayiga taqqoslama baholarda hisoblash qiyin. Shu tufayli YaIM tarkibida katta ulushni tashkil etgan eng muhim tovarlar va xizmatlar bahosining o‘zgarishi koeffitsienti (baholar indeksi) hisoblab topilib olingan natija butun milliy iqtisodiyot uchun tadbiq etiladi.
Baholar indeksini yoki inflatsiya darajasini hisoblash uchun:

• 
  deflator (Paashe indeksi);
  
• 
  iste’mol narxlari indeksi(Laspeyres indeksi);
  
• 
  sanoat ishlab chiqarish baholari indekslari hisoblanishi lozim. Deflator ko‘rsatkichi quyidagi formula bilan hisoblaganadi:
  

∑ Qⁱ₁ Pⁱ₁ Deflator = 100
∑ Qⁱ₁ Pⁱ₀
Bu yerda: i – deflatorni hisoblash uchun bozor savatiga kiritilgan tovarlar soni;
Qⁱ₁ – joriy yilda bozor savatiga kiritilgan i – tovar yoki xizmatlar hajmi miqdori (Masalan 2 kg shakar, 2 dona ko‘ylak va h.k);
Pⁱ₁ – joriy yilda bozor savatiga kiritilgan i — mahsulotning shu yilga bahosi; Pⁱ₀ – joriy yilda bozor savatiga kiritilgan i – mahsulotning bazis yildagi bahosi. Deflatorni hisoblash shartlari:

• 
  odatda o‘tgan yilga nisbatan hisoblanadi;
  
  • 
    bozor savati joriy yilda aniqlanib keyingi yillarda o‘zgartirilishi mumkin;
    
  • 
    bozor savatiga ham iste’mol ishlab chiqarish xarakteridagi tovarlar va xizmatlar kiritiladi;
    
  • 
    bozor savatiga kiritilgan tovarlar va xizmatlar turlarining umumiy YaIM dagi ulushi katta qismini tashkil qilishi kerak;
    
  • 
    bozor savatiga kiritilgan tovarlar va xizmatlar hajmlari o‘rtasidagi nisbat
    

ularning YaIM dagi ulushlari o‘rtasidagi nisbatga mos kelishi kerak.
Nominal YaIM yakuniy tovarlar va xizmatlar hajmini joriy narxlarda, real YaIM esa doimiy narxlarda baholaydi³².