O‘zbеkiston rеspublikаsi

4.9-rasm. Talab oshishi va taklif qisqarishining bozor muvozanatiga ta’siri

Yuqorida keltirilgan bozor modellari statik bo‘lib, ular ma’lum vaqt oralig‘ida mazmunga ega (masalan, u bir oy yoki bir yilga teng bo‘lishi mumkin). Bunday bozor modelida o‘zgaruvchilar vaqtga bog‘liq emas.

Modelda talab, taklif va narxlarning bog‘liqliklarini vaqt o‘zgarishi bilan bog‘lasak, model dinamik modelga aylanadi. Faraz qilaylik, ma’lum vaqt oralig‘ida

(masalan, bu oraliq bir oy bo‘lsin) bir birlik tovarning bozor narxi
P(t)
bo‘lsin (ya’ni,

tovar narxi bir oy ichida o‘zgarmaydi). Tovarning bozor narxi narxga teng bo‘lishi ham, teng bo‘lmasligi ham mumkin.
P(t)
muvozanat

^{Agar biz} T ^{vaqt oralig‘ini qarasak, u holda}
t  1,2,...,T
qiymatlarni qabul qiladi.

^{P(1), P(2),...,P(T )} - narx traektoriyasini yoki dinamik model traektoriyasini beradi.
Bitta mahsulot uchun bozorning dinamik modelini qaraymiz.
Modelda talab chizig‘ini D va taklif chizig‘i ^S vaqt o‘zgarishi bilan
o‘zgarmaydi deb faraz qilaylik. Talab funksiyasi ^{QD t} va taklif funksiyasi ^{QS t}

narx ^P(t) ga bog‘liq. Bu yerda ^P(t)
t - oraliqdagi narx,
P(t 1)
- oldingi P (t 1) -

oraliqdagi narx. Talab funksiyasi:
Q^D t  a  a  P(t)

0
1

0
Bu yerda: ^a₀ ^{, a}₁ - o‘zgarmas parametrlar.

Taklif funksiyasi:
Q^S t  b

• 
  b₁
  

 P(t 1)

Bu yerda:
b₀ ,b₁
- o‘zgarmas parametrlar.

Muvozanat narx quyidagi qaytariladigan bosqichlar bo‘yicha aniqlanadi:

1. 
   ^{Talab va taklif chiziqlari grafigi chiziladi (gorizontal o‘q bo‘yicha narx} P
   

qo‘yiladi, vertikal o‘q bo‘yicha taklif va talab qilingan mahsulot miqdori Q );

2. 
   Boshlang‘ich vaqt oralig‘i
   

^{t  1} bo‘yicha taklif miqdori
^{QS (t)} , boshlang‘ich

narx
^P(1) ga ko‘ra aniqlanadi, (boshlang‘ich narx
^P(1) ) oldindan sotuvchi tomonidan

beriladi;
3.


t  2

oraliq uchun narx

P(2)

muvozanatlik shartidan aniqlanadi.

Q^D(2)  Q^S (2)
a₀  a₁  P(2)  b₀  b₁  P(1)

Narx
P(1)
ma’lum bo‘lgani uchun, yuqoridagi tenglikdan
^P(2) aniqlanadi;

t  2
uchun
P(2)
aniqlanganidan keyin yuqoridagi ikkinchi va uchinchi bosqichlar

takrorlanib,
P(3)
aniqlanadi va hokazo. Hisob-kitoblarni to‘xtash sharti
P(t)  P(t 1)

bo‘lib, bu shart barjarilsa, muvozanat narx
P_e  P(t)  P(t 1)
ko‘rinishida aniqlanadi.

Taqribiy baholash: Agar
mumkin.
lim
p
P(t)  P(t 1)  
bo‘lsa,
P(t)  P_e
deb qarash

Misol. Quyidagi talab funksiyasi berilgan bo‘lsin: Q^D (t)  4110 P(t)
Taklif funksiyasi: Q^S (t)  2  3 P(t 1)

t  2
uchun boshlang‘ich narx
P(1)  5
bo‘lsin va bu narxda taklif miqdorini

aniqlaymiz: ^{QS (2)  2  35 17.}
Muvozanatlik shartiga ko‘ra ni aniqlaymiz.

Q^D (2)  Q^S (2)
dan
41 10  P(2)  17 ,
P(2)  ²⁴  2,4
10

Endi
^{t  3} hol uchun taklif miqdorini aniqlaymiz:

Q^S (3)  2  3 P(2)  2  3 2,4  9,2

Muvozanatlik shartidan
P(3)
ni aniqlaymiz:

Q^S (3)  Q^D (3)
P(3)  3,18
yoki
41 10  P(3)  9,2

t  4 uchun taklif miqdori aniqlanadi;

Q^S (4)  2  3 3.18  11,54
Muvozanatlik shartidan


P(4)

ni aniqlaymiz.

^{4110  P(4)  11,54} , ^{P(4)  2,946} .

Keyingi hisob-kitoblarda
P(5)  3,0162
va ^{P(6)  2,9954, P(6)  P(5)  0,0208} .

Agar aniqlik darajasini
0,1
deb olsak,
^{0,0208  0,1} bo‘lgani uchun muvozanat

narx sifatida biz
0,1 aniqlik bilan
P(6)  2,9954
ni qabul qilishimiz mumkin.

Muvozanat narxni to‘g‘ridan-to‘g‘ri muvozanatlik sharti bo‘yicha aniqlash ham mumkin:

P(t)  P(t 1)  P
deb
Q^D (t)  Q^S (t)
yoki
4110 P  2  3 P ,
P  ³⁹  3 _.

e
13

Muvozanat narx
P_e  3 ^{ga teng, muvozanat tovar miqdori}
Q  Q^D  Q^{S
 11}.

Umuman olganda bozorning dinamik modelida bozor narxi o‘zgarishi 3 xil variantga olib kelishi mumkin:
P(t)
ning

1. 
   Vaqt o‘tishi bilan bozor narxi kamayib boradi;
   

P(t)
ning muvozanat narxdan chetlanishi

2. 
   Bozor narxi muvozanat narxdan uzoqlashib boradi;
   
3. 
   Bozor narxi muvozanat narx atrofida tebranib turadi va bozor muvozanatiga hech vaqt erishilmaydi.
   

Agar taklif chizig‘i (S) talab chizig‘iga (D) nisabat tikroq bo‘lsa birinchi hol yuz beradi (4.10-rasm):
P P₀


P_e
   _,

0 _{Qe Q}

4.10-rasm.
  
bo‘lgan holat

Agar taklif chizig‘i (S) talab chizig‘i (D) ga nisbatan yotiqroq bo‘lsa, ikkinchi variant yuz beradi (4.11-rasm).
P


P₀
P_e


⁰ Q_e Q

4.11-rasm.
  
bo‘lgan hol.

Uchinchi variantda taklif va talab chiziqlari yotiqligi bir xil bo‘ladi.

To‘g‘ri chiziqli talab va taklif funksiyalari:
D  a  A P(t) S  b  B  P(t 1)

uchun
^{t  } da
P(t)  P(t 1)
bo‘ladi, ya’ni muvozanat narxga bozor narxi


yaqinlashadi agar quyidagi shart bajarilsa, ya’ni _
^{ 1} bo‘lsa.

Bozorning dinamik modelida narxlar trayektoriyasi
P(1), P(2)...
o‘rgimchak

uyasi to‘riga o‘xshagani uchun ham bu model “to‘rsimon model” deb nom olgan.
To‘rsimon model sifatida birja bozorini (masalan, qimmatli qog‘ozlar bozori, yoki valyuta bozorini) qarash mumkin.

3. 
   Mаksimаl vа minimаl nаrхlаrning o‘rnatilishi va bozor muvozanatiga ta’siri
   

Tаlаb vа tаklif mехаnizmlаri bа’zаn istе’mоlchilаr, bа’zаn esа ishlаb chiqаruvchilаr mаnfааtlаrigа ziyon еtkаzаdigаn аdоlаtsiz nаrхlаrning shаkllаnishigа sаbаb bo‘lishi mumkin. Bundаy hоlаtdа dаvlаt qоnunchilik оrqаli nаrхlаrning yuqоri vа quyi chеgаrаlаrini o‘rnаtishi оrqаli bоzоrgа tа’sir o‘tkаzishi mumkin.

Nаrхlаrning yuqоri chеgаrаsi – bu qоnuniy аsоsdа muvоzаnаtli nаrхdаn pаstdа o‘rnаtilgаn mаksimаl nаrх bo‘lib, u sоtuvchilаrgа tоvаrni sоtish uchun so‘rаlаnаdigаn nаrхlаrning eng yuqоri chеgаrаsini (P_max) bеlgilаb qo‘yadi (4.12- rasm).


P
P_e


^Pmax
4.12-rasm. Mаksimаl nаrхlarning kiritilishi oqibatlari


Mаksimаl nаrхlar istе’mоlchilаrni birinchi dаrаjаli zаruriy tоvаrlаr vа хizmаtlаr bilаn minimаl dаrаjаdа tа’minlаshgа imkоn yarаtаdi. Аgаr nаrхlаr bоzоrdаgi tаlаb vа tаklif nisbаti аsоsidа erkin o‘rnаtilgаndа, аyrim tоifаdаgi kam daromadli istе’mоlchilаr bu tоvаrlаr vа хizmаtlаrni хаrid etish imkоniyatigа egа bo‘lmаsdi. Bungа misоl tаriqаsidа jаmоаt trаnspоrti (mеtrо vа аvtоbus) chiptаsi nаrхining dаvlаt tоmоnidаn chеgаrаlаb turilishini misol qilib kеltirish mumkin.
Mаksimаl nаrхlаrning kiritilishi talab hajmini Q_e dan Q^d₁ gacha oshirsa, taklif hajmini Q_e dan Q^s₁ gacha qisqartiradi. Natijada bоzоrdа Q^d₁ – Q^s₁ hajmiga teng

1

1 1
tаqchillik yuzаgа kеlishi mumkin. Agar davlat sotuvchilarga tovarni maksimal narxdan (P_max) yuqori narxda sotishga ruxsat bermasa, taklif Q^s miqdor bilan chegaralangani uchun, norasmiy bozor (xufiyona bozor) vujudga kelishiga, bu esa narxlarni yana oshib ketishiga va dastlabki muvozanat holatiga intilishga olib keladi. Buning оldini оlish uchun dаvlаt o‘zining bufеr zахirаsidаn bоzоrgа Q^d – Q^s hajmda mаhsulоt chiqarib, talab va taklifni tenglashtiradi yoki istе’mоlni mе’yorlаshi (kаrtоchkа оrqаli) tаlаb qilinаdi (4.12-rasm).