O‘zbеkiston rеspublikаsi

3.3-jadval
O‘quvchining daftarga bo‘lgan yakka talabi

Bir birlik daftar narxi (P), so‘m	1000	2000	3000
Talab miqdori (Qd), dona	1800	1600	1400

Manba: shartli raqamlar

Bu jadvaldagi talab (Q_d) bilan narx (P) o‘rtasida teskari bog‘liqlik mavjud. Negaki, narx (argument) oshishi bilan talab miqdori (funksiya qiymati) kamayib bormoqda. Jadvaldagi talab bilan narx o‘rtasidagi bog‘liqlik analitik, ya’ni funksiya

shaklida berilganda quyidagicha yoziladi:
Q_d  2000  0,2  P

Ushbu funksiyalardagi talab (Q_d) va narxdan (P) biriga, uning jadvaldagi qiymatlarini qo‘ysak, mos holda ikkinchisining qiymatini aniqlaymiz.
Chiziqli talab funksiyasining grafigi quyidagi tartibda aniqlanadi. Narx ^{P  0}

bo‘lganda talab ^Q_d
^{ a} , narx
P  ^a
b
bo‘lganda talab ^Q_d
^{ 0} ga teng bo‘ladi. Olingan

qiymatlar grafikda ifodalanib, talab chizig‘ini chizamiz (3.8-rasm).


0 ^a _Q
3.8-rasm. Chiziqli talab grafigi

a
Talab funksiyasi chiziqli bo‘lgani uchun narx (P) noldan _b


gacha

o‘zgarganda, talabning Q_d qiymati AB to‘g‘ri chizig‘i ustida yotadi. Endi 3.3-jadvalda keltirilgan talab funksiyasi grafigini chizamiz (3.9-rasm).

P

10000


3000


2000
1000

1400
1600
¹⁸⁰⁰ 2000 ^Q

2.8-rasm. Daftarga bo‘lgan chiziqli talab grafigi

P  0
bo‘lganda, maksimal talab miqdori
^Q_d ^{ 2000} ga teng (grafikda u B

nuqta bilan belgilangan). Daftar narxi
P  10000
so‘mga teng bo‘lganda, talab

miqdori
Q_d  0
ga teng bo‘ladi (grafikda bu A nuqta). A nuqta bilan B nuqtani

tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziq berilgan funksiya uchun talab chizig‘ini hosil qiladi.
Ko‘p omilli (o‘zgaruvchili) talab funksiyasi talab miqdorini unga ta`sir qiluvchi bir necha omillar bo‘yicha aniqlaydi. Misol tariqasida non bozori modelini
qanday aniqlanishini qaraymiz. Faraz qilaylik nonga bo‘lgan talab nonning narxi (P_n) va iste’molchining daromadiga (R) bog‘liq bo‘lsin. Bu bog‘liqlik quyidagicha
ifodalanadi: ^Q_d ^{ f P}_n ^{, R} (1).
Bu holda ko‘p o‘zgaruvchili talab funksiyasi ikki o‘zgaruvchiga, non narxi (P_n) va iste’molchi daromadiga (R) bog‘liq.
Misol. Nonga bo‘lgan ikki omilli talab funksiyasi berilgan:
Q_d  800  20P_n  2R
Bu funksiya orqali berilgan non narxi va iste’molchi daromadida nonga talab qancha ekanligini aniqlash mumkin. Agar non narxi (P_n) 1500 so‘m, daromad 15500 so‘m bo‘lsa, nonga talab 200 taga teng bo‘ladi.
Q_d  800  20 1500  2 15500  200
Agar iste’molchi daromadi o‘zgarmas bo‘lib, R=15500 so‘mga teng bo‘lsa, u holda bir omilli nonga talab funksiyasini olamiz:
Q_d  30200  20  P_n
yoki non narxi (P_n) 1500 so‘m bo‘lib, o‘zgarmas bo‘lsa, biz daromadga bog‘liq nonga talab funksiyasini quyidagicha yozamiz.
^Q_d ^{ 31200  2  R} .

Talabga narxdan tashqari ta’sir qiluvchi barcha omillarni hisobga oladigan bo‘lsak, ko‘p omilli (o‘zgaruvchili) talab funksiyasi quyidagicha yoziladi:
Q_d  f P, R,T ,W , P_S , P_C , N,O
Bu yerda: Q_d - talab; R - iste’molchilar daromadi; T - iste’molchilar didi; W-
kelgusidagi o‘zgarishlarni kutishlar; P_S - o‘rinbosar tovarlar narxi; P_C - bir-birini to‘ldiruvchi tovarlar narxi; N- xaridorlar soni; O - boshqa omillar.
Shunday qilib, ko‘p omilli talab funksiyasi yordamida, talab miqdorining unga ta’sir qiluvchi omillar (yoki bir qator omillar ta’siri o‘zgarmas bo‘lganda qolgan omillar) ta’siri bo‘yicha o‘zgarish qonuniyatlarini tahlil qilish mumkin.
Xuddi talabdagi singari taklif va unga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar o‘rtasidagi bog‘liqlikni funksiya orqali ifodalash mumkin. Taklif funksiyasi bir birlik tovar narxi P bo‘lganda sotuvchilar maksimal darajada qancha miqdorda tovar taklif qilishi mumkinligini ko‘rsatadi.
Taklifga faqat bitta omil, masalan tovarning narxi ta’sir ko‘rsatganda bir
o‘zgaruvchili taklif funksiyasi quyidagi ko‘rinishda yoziladi: ^Q_s ^{ f P}
bu yerda Q_s - tovar taklifi miqdori; P- bir birlik tovar narxi.
Bir o‘zgaruvchili taklif funksiyasini chiziqli tenglama ko‘rinishida ham yozish

mumkin:
Q_S  a  b P

Bu yerda: hisoblanadi.
^{Qs  0} va
^{P  0}, a va b parametrlar statistik ma`lumotlar asosida

Chiziqli taklif funksiyasi narx P bo‘lganda, sotuvchi maksimal miqdorda
qancha mahsulot sotishi mumkinligini ko‘rsatadi. Masalan, qalam narxi va sotuvchining shu narxlarda qalam taklifi quyidagicha bolsin (3.4-jadval).