O‘zbеkiston rеspublikаsi

Daromad samarasi va almashtirish samarasi

“Daromad-iste’mol” chizig‘ini tahlil qilganimizda, daromad o‘zgarishini (narxlar o‘zgarganda) iste’molga ta’sirini o‘rgangan edik. “Narx-iste’mol” chizig‘i orqali narxlarning o‘zgarishini bir ne’mat bilan boshqa bir ne’matni nisbiy almashtirishga ta’siri o‘rganiladi. Endi biz X ne’matga bo‘lgan talabni o‘zgarishining qancha qismi narx bilan bog‘liq va qancha qismi daromad bilan bog‘liqligini ko‘rib chiqamiz (7.4-rasm).

Y Y


Y Y₁
Y₂ Y₃

X₁ X₃
X ^X2
_X X ^X

7.4-rasm. Normal tovarlar uchun daromad samarasi

Narxning har qanday pasayishi, birinchidan: real daromadni oshiradi, natijada befarqlik egri chizig‘i suriladi va iste’molchi sotib olishi mumkin bo‘lgan ne’matlar tarkibini o‘zgartiradi; ikkinchidan - narxlar nisbatini o‘zgartiradi va bir ne’matni (Y) boshqa ne’mat (X) bilan almashtiriladi.

Ne’matlar majmuasiga (X va Y ne’matlar) bo‘lgan talab o‘zgarishining qancha qismi real daromad ta’siri va qancha qismi narxning pasayishi bilan bog‘liq ekanligini aniqlamoqchimiz. 7.4-rasmda byudjet chizig‘ining boshlang‘ich holati YX va X ne’mat narxi pasaygandan keyingi holati YX’ keltirilgan. Boshlang‘ich byudjet

chizig‘ida
^TU₁ befarqlik egri chizig‘iga mos keluvchi optimal majmua ^E₁ nuqta bilan

ifodalangan. ^E₁ nuqtada iste’molchi Y ne’matdan Y₁ miqdorda, X ne’matdan X₁
miqdorda sotib oladi. X ne’matning narxi tushgandan keyin, yangi optimal majmua

YX’ byudjet chizig‘i bilan
TU ₂
befarqlik egri chiziqlari kesishgan
^E2 nuqtaga o‘tadi.

^E₂ nuqtada iste’molchi X ne’matdan X₂ miqdorda va Y tovardan Y₂ miqdorda sotib
oladi. Demak, X ne’mat narxining pasayishi iste’molchining real daromadini, uning tovar sotib olish imkoniyatini oshiradi, ya’ni uning o‘z ehtiyojini qondirish darajasini oshiradi.

Bu yerda X ne’matni iste’mol qilish hajmining umumiy o‘zgarishi (uning narxi tushishi hisobidan) rasmda X₁X₂ bilan belgilangan. Iste’molchi boshida 0X₁ miqdorda X ne’matdan sotib oladi, narx o‘zgargandan keyin sotib olish hajmi 0X₂ ga o‘zgaradi. Y tovarni sotib olish hajmi 0Y₁ dan 0Y₂ ga qisqardi.
X ne’mat iste’molining umumiy o‘zgarishi X₁X₂ oraliqqa umumiy samara deyiladi. Endi umumiy samarani daromad samarasiga va almashtirish samarasiga qanday ajralishini ko‘ramiz.
Daromad samarasini aniqlash uchun YX^’ byudjet chizig‘iga parallel qilib Y^X^

byudjet chizig‘ini
TU₁
befarqlik egri chizig‘iga urinadigan qilib o‘tkazamiz va bu

uringan nuqtani
^E3 deb belgilaymiz.
^E3 nuqtaga mos keluvchi optimal majmuadagi

X ne’mat miqdori X₃ ga teng va u X₁X₂ umumiy samarani ikki qismga ajratadi: X₁X₃ va X₃X₂. Parallel ikki byudjet chizig‘i orasida yotgan X₃X₂ o‘zgarishga daromad samarasi va bitta befarqlik egri chizig‘i ustida yotgan X₁X₃ o‘zgarishga - almashtirish samarasi deyiladi.
Daromad va almashtirish samarasini talab o‘zgarishiga ta’siri 7.5-rasmda keltirilgan.