O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligining 2019 yil "25"areldagi "107" sonli buyrug’ining2-ilovasi bilan fan dasturi ro’yxati tasdiqlangan

Kon tomirlar. Yangi tugilgan bolalarda kon-tomir devorlari yupka, mushak va elastik tolalari yaxshi takomillashmagan buladi. Bolalarda yurakning usib borishi bilan bir katorda asosiy magistral kon tomirlar xam usib boradi, ammo bu usish bir muncha sekin darajada buladi. Masalan, bolaning 15 yoshligida yurakning xajmi tugilgan vaktidagiga nisbatan 7 marotabaga oshsa, aorta aylanasi 3 marotabaga ortadi xolos. Usish jarayonida, upka arteriyasi va aorta teshigining kengligi xam uzgarib boradi. Agar yangi tugilgan vaktda upka arteriyasi teshigi, aortanikiga nisbatan 20-25% keng bulsa (aortaniki 16 mm, upka arteriyasiniki 21 mm), bolaning 10-12 yoshligida ular tenglashadi. Kattalarda aorta teshigi upka arteriyasinikidan keng buladi (aortaniki 80 mm, upka arteriyasiniki 74 mm).

Bolalarda arteriya kon tomirlari teshigi nisbatan keng buladi. Vena va arteriya kon tomirlari teshigi kengligining nisbati 1:1 ga teng buladi. Vena kon tomirlari arteriyaga nisbatan tez usganligi sababli bolaning 16 yoshligida vena tomirlari arteriyaga nisbatan ikki barobar keng buladi. Kapillyar kon tomirlar erta bolalik davrida, ayniksa, keng buladi. Bu yoshda upka, buyrak, teri ichak kapillyar kon tomir keyingi davrlarga nisbatan xakikiy keng buladi.

Soglom bolalarda yurakning absalyut va nisbiy chegaralari

Yurak chegarasi	Yoshi	2 yoshgacha		2 yoshdan 7 yoshgacha	7 yoshdan 12 yoshgacha
Absalyut chegarasi	Yukori chegara	3 kovurga		3 kovurga orasi	4 kovurga
	CHap chegara	CHap umrov suyak urtasi va parasternal chiziklar
		CHap umrov suyak urtasi chizigiga yakin	SHu chiziklar urtasida			Parasternal chizikka yakin
	Ung chegara	Xamma yosh buyicha tush suyagining chap kirgogi
	kundalangi	2-3 sm	4 sm			5-5,5 sm
Nisbiy chegarasi	Yukori chegarasi	2 kobirga	2 kobirga orasida			3 kobirga
	CHap chegara	1-2 sm umrov suyagining urta chizigidan tashkari				Umrov suyagini urta chizigida
	Ung chegara	Ung pasternal chizikda	Ung parasternal chizikdan biroz ichkarida			Ung parasternal chizik va tush suyagining ung cheti urtasida yoki tush suyagiga biroz yakin
	kundalang	6-9 sm	8-12 sm			9-14 sm

Yangi tugilgan bolalarda yurak tonlari kiska vakt bir muncha bugikrok buladi. Keyinchalik ayniksa, 1,5-2 yoshdan esa yurak tonlar kattalarga nisbatan balandrok va anik buladi. Yurak tonlarining eshitilish darajasi xam uzaro xar xil buladi. Yangi tugilgan chakalok bolalarda 2-3 kun davomida yurak chukkisida va Botkin nuktasida II ton I tondan kuchlirok eshitilishi mumkin. Keyin ular tenglashib bolaning 2-3 oyligidan boshlab I ton kuchli eshitiladi. Yurakning asosiy kismida esa butun chakaloklik davrida II ton kuchli eshitiladi. Keyin I-II ton eshitilish tovushi tenglashadi. Bolaning 1-2 yoshlik davrida II ton kuchli eshitiladi. Bolaning 2-3 yoshidan 11-12 yoshlik davrigacha ikkinchi kovurga oraligida II ton chap tomondan ung tomonga nisbatan kuchlirok eshitiladi. Bolaning 12 yoshida xar ikki tomondagi tovushlar balandligi tenglashadi. Keyin II ton ung tomonda (aorta ustida) kuchli eshitiladi.

CHakaloklik davrida yurak tonlarining oxangdorligi ba’zan embriokardiyaga yakin buladi. Embriokardiyada ritm, membronom zarbini eslatib, I va II tonlar tovushi balandligi, xamda I-II ton va II-I ton oraliklari bir xil buladi. CHakalok va chala tugilgan bolalarda embriokardiya, miokardiyani xali takomillashmagani natijasida paydo bulib, katta yoshdagi bolalarga esa kasallik belgisi xisoblanadi.

Ba’zan soglom bolalarda funktsional shovkinlar eshitilishi mumkin. Funktsional shovkinlar – yurak ichkarisida va tashkarisida paydo buladi. Yurak tashkarisidagilarga urka arteriyasi soxasidagi va kardiopulьmonal (yurak-upka), shovkinlari kiradi. Bulardan kuprok axamiyatga ega bulgani upka arteriyada eshitiladigan shovkin bulib, bu kon tomirning bifurkatsiya kismida jadal kon okimining bulinishidan eshitiladi. Kardiopulьmonal shovkinning paydo bulishi esa kuyidagicha izoxlanadi: yurak sistolasida uning xajmi kichrayadi, shu sababli yurak oldidagi ma’lum bushlikda manfiy bosim xosil buladi. Nafas olganda shu bushlikka upka kismini xavo bilan tulishi jarayonida yurakning shu kismida shovkin xosil buladi. Bu shovkin chap korincha ustida yurak chukkisi soxasida eshitiladi. SHovkin nafas olganda kuchayib, doimiy emasligi bilan farklanadi. Ba’zan kon xususiyati uzgarganda xam (asosan anemiyada) shovkin eshitilishi mumkin. Yurak ichki funktsional shovkinlari kuyidagicha bulinadi:

1. 
   Mushaklardan kelib chikuvchi shovkinlar. Bu shovkinlarning kelib chikishi papilyar yopilishi, mitral teshik atrofidagi fibroz xalkaning bushashganligi bilan izoxlanadi. Bu shovkinlar asosan yurak chukkisida, ozgin bolalarda kuprok eshitiladi.Yurak va papillyar muskullari tonusining pasayishi utkazilgan miokardit xamda yurak muskullarida modda almashinuvining buzilishi asorati xisoblanadi.
   
2. 
   Neyrovegetativ funktsiyasining buzulishining shovkinlari. Vegetativ nerv sistemasining boshkarish kobiliyati buzilishi natijasida papillyar mushaklarning tonusini oshishi kuzatilishi mumkin, bu esa klapanlarni tulik berkilmaslikka olib keladi. Kupincha bunday xolat usmir yoshidagi bolalarda uchrab, ularda neyrovegetativ funktsiyasining buzilishidan tashkari kalkonsimon bez faoliyati xam oshgan buladi.
   
3. 
   Yurak rivojlanishining shovkinlari. Bu shovkinning kelib chikishini yurakning xar xil bulimlarining notekis usishi bilan boglaydilar. Bu shovkin upka arteriyasining proektsiyasida kuprok eshitiladi.
   

Umuman funktsional shovkinlar auskulьtatsiya kilinganda, kupincha kiska muddatda mayin eshitilib, tana xolati uzgarganda, jismoniy zurikishlardan keyin shovkin eshitilishini uzgarishi kuzatiladi. Ba’zan esa shovkin butunlay yukolishi xam mumkin. Ammo funktsional shovkinlarni aniklashda katta axamiyat bilan tekshirish, lozim bulsa EKG va FKG usullarni kullagan xolda xakikiy funktsional shovkinlarni, yurakdagi biror kasallik natijasida eshitiladigan shovkinlardan ajratish zarur.

Pulьs. Bolalikning xamma yoshida pulьs kattalarga nisbatan tez buladi. Bu xolat bolalarda modda almashinuvining jadal kechishi va ma’lum darajada vagus ta’sirotining kech rivojlanib borishi bilan tushuntiriladi. CHakalok bolalarda pulьs kattalarga nisbatan juda tez bulib, ularda tomir urishining notekisligi, aritmiya xolatlari kuzatilib turadi. Bola yoshi kattalashgan sari pulьs tezligini kattalar bilan farki kamayib boradi.

Bolalarda pulьsning tezligi (A.F. Tur buyicha)

Bolaning yoshi	Pulьs soni (1 dakikada)	Bolaning yoshi	Pulьs soni (1 dakikada
Yangi tugilgan bola 6 oyda 1 yoshda 2 yoshda 3 yoshda 4 yoshda 5 yoshda 6 yoshda 7 yoshda	120-140 130-135 120-125 110-115 105-110 100-105 98-100 90-95 85-90	8 yoshda 9 yoshda 11 yoshda 12 yoshda 13 yoshda 14 yoshda 15 yoshda	80-85 80-85 78-85 78-84 78-82 72-78 70-75

Bolalarda yoshga karab tomir urishining kamayib borishi parasimpatik nerv sistemasini tonusining oshishi va modda almashinuvi sur’atining pasayib borishi bilan tushuntiriladi.

Kiz bolalarda kaysi yoshda bulishdan kat’iy nazar tomir urishi ugil bolalardagiga nisbatan tezrok buladi. Bolalarda bezovtalanish, kichkirish, jismoniy xarakat va ovkatlanishda tomir urishining tezlashishisha olib keladi.