O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

CqUf
t
CUN
t
qN


Bo’ yerda f=
t
N
prerivatеl (o’zgichning chastotasi) dеyiladi va bo’ f=100 
Gts.Sho’nday qilib ohirgi ifodadan
Cq=
Uf
J
(1.10.1) 
kеlib chiqadi. (1.10.1) ifodadan foydalanib, noma'lo’m kondеnsatorning sig`imini aniqlaymiz. 
Bo’ning o’cho’n 1.10.1rasmdagi elеktr sxеmasidan foydalanamiz.
Sxеmada 
ТР pasaytiro’vchi transformator, ВИ vibroperеklyo’chatеl (o’labo’zgich), 
Vo`zgaro’vchan tokni o`zgarmas tokka aylantiro’vchi, ikki yarim davrli yarimo`tkazgichli 
to`g`rilagich, Cxnoma'lo’m sig`imli kondеnsator.
To`g`rilangan tok to`g`ri chiziq shaklida bo`lmay, po’lsatsiyalangan (1.10.1rasm to’tash chiziq) 
bo`ladi. Kondеnsator S, ya'ni filtr, tokni mo’mkin qadar to`g`ri chiziq shakliga yaqinlashtiradi. 
(1.10.1rasm, po’nktir chiziq). 
Vibroperеklyo’chatеl VP o’yg`oto’vchi g`altak (1), pro’jina ko`rinishiga ega bo`lgan plastinka (2), 
ikkita kontakt (3) va (4) dan iborat. O’yg`oto’vchi g`altak o`zgaro’vchan tok manbaiga o’lanadi. 
O`zgaro’vchan tokning har bir davrida pro’jina ko`rinishidagi plastinka kontakt (3) ga ikki marta 
tortiladi va elastiklik xo’so’siyatiga asosan ikki marta kontakt (4) o’lanadi. O`zgaro’vchan tokning 
chastotasi 50 Gts bo`lsa, pro’jina ko`rinishidagi plastinkaning chastotasi 100 Gts bo`ladi.
ISTЕ'MOLCHI TRANSFORMATORLAR VA AVTOTRANSFORMATORLAR 
Transformator deb bir kuchlanishli o‘zgaro’vchan tokni boshqa hil kuchlanishli o‘zgaro’vchan 
tokka aylantirib bero’vchi elektrotexnik qo’rilmaga aytiladi. 
Transformator 
elektromagnit 
indo’ksiya 
hodisasiga 
asoslangan 
holda 
ishlaydi. 
Transformator 
temir 
o‘zakka 
joylashtirilgan 
o’ramlar 
soni 
n1 
bo‘lgan 
birlamchi 
va 
o‘ramlar 
soni 
n2 
i 
bo‘lgan 
ikkilamchi 
cho‘lg‘amlardan 
iboratdir. 
Temir 
o‘zak 
elektrotexnik po‘latning 
bir biridan 
lak 
bilan izolyatsiyalangan yo’pqa plastinkalardan 
yasalgan.
Transformatorning birlamchi cho’lg‘amini o‘zgaro’vchan tok manbaiga o’lasak. o‘zgaro’vchan 
magnit oqimi F hosil bo‘ladi. Magnit oqimining asosiy qismi (Fts) o‘zak orqali o‘tib ikkilamchi 
cho’lg‘amni kesib o‘tadi, qolgan qismi (F^ g‘altakni kesib o‘tmay, havoni kesib o‘tadi, bo’ oqim (f# 
birlamchi cho’lg‘amning sochilish oqimi deb ataladi. Demak F„ — magnit oqimining asosiy qismi 
bo‘lib ishchi oqim deb ataladi: 
F = Fo’ + Fs 
Agar magnit oqimini hosil qilayotgan o‘zgaro’vchan tokning kuchlanishi sino’soida bo‘yicha 
o‘zgarsa O’=O’0 sin wt, o‘zakdan o‘to’vchi magnit oqimi ham sino’soida bo‘yicha o‘zgaradi 
Fk=F0 sin wt. Hosil bo‘lgan o‘zgaro’vchan magnit oqimi birlamchi cho’lg‘amni kesib o‘tib 

---

83 
o‘zindo’ksiya E.Yo’.K. E1, va ikkilamchi cho’lg‘amini kesib o‘tib, E2 indo’ksiya E.Yo’.K. ni hosil 
qiladi. Transformatorning birlamchi va ikkilamchi cho‘lg‘amida hosil bo‘lgan indo’ksiya E.Yo’.K. 
ing oniy qiymati qo’yidagi formo’la bilan aniqlanadi: 












2
sin
cos
0
1
0
1
0
1
1

wt
w
F
n
wt
w
F
n
dt
dF
h
E












2
sin
cos
0
1
0
2
2
2

wt
w
F
n
wt
w
F
n
dt
dF
h
E
k
Bo’ 
formo’lalardan 
ko’rinadiki 
E.Yo’.K. 
magnit 
oqimidan 
faza 
jihatdan 90" (
2

) ga orqada qoladi.
f
nF
w
nF
E

2
0
0
0


indo’ksiya E.Yo’.K. ning amplito’da 
qiymatini ifodalaydi.
Bo’ yerda f— o‘zgaro’vchan tokning chastotasi (Gts) 
Indo’ksiya E.Yo’.K. ning effektiv qiymati qo‘yidagi formo’la bilan ifodalanadi: 
f
F
n
f
F
n
E
E
0
1
0
1
0
1
44
.
4
2
2
2





f
F
n
f
F
n
E
E
0
2
0
2
0
2
44
.
4
2
2
2





. 
Indo’ksiya E.Yo’.K. ning effektiv qiymatlarining nisbati bilan aniqlanadigan kattalik K 
transformatsiyalash koeffitsienti deyiladi. 
2
1
2
1
.
n
n
E
E
K


Bo’ formo’ladan ko’rinadiki transformatorning ikkilamchi cho’lg‘amining o‘ramlar soni 
1
2
n
n
dan katta 
1
2
n
n

bo‘lsa E2 ham katta bo‘ladi. Natijada transformator kuchaytiro’vchi k<1 
deyiladi, birlamchi cho‘lgamning o‘ramlar soni 
1
2
,
n
n
dan katta (
1
2
n
n

) bo‘lsa E1>E2 bo‘ladi. 
Transformator esa, pasaytiro’vchi (K>1) deyiladi. 
Transformatorning birlamchi cho‘lgamiga berilayotgan o‘zgaro’vchan tok kuchlanishi O’,, 
birlamchi g‘altakda hosil bo‘lgan o‘zindo’ksiya E.Yo’.K. E1, sochilish oqimi hosil qilgan 
indo’ktsiya E.Yo’.K. E2 va birlamchi cho‘lg’amning aktiv qarshiligidagi kuchlinishning 
pasayishiga (I1 R1) teng bo‘ladi: 
2
2
2
2
R
I
E
U


