O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

4.4. O’lchov asboblarining o’lchash mexanizmlari 
Har bir ko’rsatuvchi asbobning asosiy elementi o’lchov mehanizmidir. Bu mehanizm 
qo’zg’aluvchan va qo’zg’almas qismlardan iborat bo’lib, ular asbob korpusining ichiga 
joylashtiriladi. Asbob, kontrol qilinayotgan elektr zanjiriga qo’shilganda mehanizmning 
qo’zg’aluvchan qismi siljiydi (odatda o’qi atrofida buriladi). 
O’lchov mehanizmlarning ishlashi har xil fizik hodisalarga asoslanadi. Ba’zi asboblarda 
o’lchov mehanizmining qo’zg’aluvchan qismi tokli o’tkazgich bilan doimiy magnit maydon 
orasidagi o’zaro ta’sir kuchlari tufayli buriladi; ba’zilarida qo’zg’aluvchan qismni yengil 
ferromagnit o’zaklarning o’lchanayotgan tok o’tayotgan g’altak ichiga tortilish kuchlari buradi, 
boshqalarida esa bu qismni tokli ikkita o’tkazich orasidagi o’zaro-ta’sir kuchlari buradi va hokazo. 

---

64 
Mexanizmning qo’zg’aluvchan qismini harakatlantiruvchi kuchlar moment
aylantiruvchi moment
deb ataladi. 
Asbobning qo’zg’aluvchan qismining siljishiga elastik aks ta’sir ko’rsatilmasa, bunday asbob 
bilan o’lchash mumkin bo’lmaydi, chunki aylantiruvchi moment har qanday bo’lganda ham strelka 
shkalaning chetida turib qolaveradi. Asbobning strelkasi o’lchanayotgan miqdorga mos burchak 
kattaligida og’ishi uchun aylantiruvchi momentga teskari yo’nalishli kuchlar momentini qarshi 
qo’yish lozim. Asbobning qo’zg’aluvchan qismining siljishiga qarshilik ko’rsatuvchi kuchlar 
momenti aks ta’sir etuvchi moment deb ataladi. Qo’zg’aluvchan qismning og’ishi ortishi bilan aks 
ta’sir etucvhi moment ham ortishi kerak. Ko’pchilik asboblarda bunday momentni spiral yoki 
lentali prujinalarning elastikilik kuchlari hosil qiladi. Bu prujinalar buralib qisilganida yoki 
cho’zilganda ular ko’rsatadigan aks ta’sir asbobning qo’zg’aluvchan qismining buralish burchagiga 
proporsional bo’ladi. 
Shunday qilib, asbob elektr zanjirga qo’shilganda uning o’lchov mexanizmining 
qo’zg’aluvchan qismiga ikkita moment: aylantiruvchi va aks ta’sir etuvchi moment ta’sir qiladigan 
bo’ladi. Aylantiruvchi moment aks ta’sir etuvchi momentdan katta bo’lgandagina qo’zg’aluvchan 
qismi siljishda davom etadi. Buralish burchagining ortishiga mos holda ortib boradigan aks ta’sir 
etucvhi moment aylantiruvchi momentga tenglashib qolganda asbobning qo’zg’aluvchan qismi 
siljishdan to’xtab, muvozanat yuz beradi. Asbobning og’ishgan strelkasi o’lchanayotgan kattalikka 
muvofiq ravishda ma’lum bir vaziyat oladi. Asbob elektr zanjirdan ajratilganda uning 
qo’zg’aluvchan qismi buralib qisilgan prujina momenti ta’sirida dastlabki vaziyatga qaytadi. 
Asbobni zanjirga ulaganda o’lchov mexanizmining qo’zg’aluvchan qismi muvozanat vaziyat 
tomon siljiydi. Maxsus choralar ko’rilmasa, qo’zg’aluvchan qism inersiya tufayli bu vaziyatdan 
o’tib ketadi. So’ngra, qo’zg’aluvchan qism spiral prujinalar taa’sirida teskari tomonga siljib, yana 
muvozanat vaziyatdan o’tib ketadi va mayatnikka o’xshab muvozanat vaziyati atrofida so’nuvchi 
tebranma harakat qiladigan bo’ladi. Bu tebranma harakat uzoq davom etishi va oqibatda o’lchash 
natijasini topish kechikishi mumkin. Asbobning qo’zg’aluvchan sistemasini muvozanat vaziyatiga 
tezroq keltirish uchun bu sistemaga mahsus moslama – tinchitkich qo’shib qo’yiladi. 
Tinchitkichalarning 
ikki 
xili: 
magnitoinduksion 
tinchitkichlar 
va 
havoli
tinchitkichlar eng ko’p tarqalgan. 
4.6-rasm. Magnitoinuksion tinchitgich. 

---

65 
4.7-rasm. Havoli tinchitgich 
 
Magnitoinduksion tinchitkich (4.6-rasm) 1 doimiy magnit qutblari orasidagi sektor shaklli 2 
metall plastinkadan iborat. Plastinka o’lchov mexanizmi qo’zg’aluvchan qismning 3 o’qiga 
o’tkazilgan. Plastinka doimiy magnitning magnit maydonida harakalantirilganada plastinkada 
uyurma toklar paydo bo’ladi. Uyurma toklarning doimiy magnit maydoni bilan o’zaro ta’sir qilishi 
natijasida shunday kuchlar paydo bo’ladiki, bu kuchlar Lens qonuniga binoan plastinkaning 
siljishiga to’sqinlik qilib, o’lchov mehanizmi qo’zg’aluvchan qismi tebranishlarining so’nishini 
tezlashtiradi.
Havoli tinchitkich (4.7-rasm) ichiga yengil 1 qanot-plastinka joylashtirilgan 2 kameradan 
iborat. Qanotning bir cheti asbob qo’zg’aluvchan qismning 3 o’qiga mahkamlangan. Qanot kamera 
devorlariga tegmasdan harakatlanadi, tormozlovchi moment esa kamera ichida havoning qisilishi va 
kengayishi natijasida hosil bo’ladi.