O‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti

 
9.1. Substansiyalarning fizik xususiyatlari 
Bugungi kunda DV 90% xorijdan keltirilayotgan substansiyalardan ishlab 
chiqarilmoqda (asosan Xitoy va Xindiston davlatlari).
Ma’lumki, DV sifati substansiyaning sifati bilan uzviy bog‘liqdir. Substansiyalarning 
asosiy ko‘rsatkichlaridan biri bu zarrachalar shakli va kattaligi, ularning polimorf 
xususiyatidir.
Substansiyalarning kristallari katta, kichik va amorf bo‘lishi mumkin. Moddalarning 
amorf ko‘rinishi kristallik turiga qaraganda rivojlangan yuzaga ega, shuning uchun ular havo 
kislorodi yoki namlik ta’siri natijasida tezlik bilan destruksiyaga uchraydi. 
USP substansiyalarning kristallik xolatini mikroskop yordamida aniqlash usuli 
keltirilgan (97 monografiya). RF da esa u “tasvirlanishi” ko‘rsatkichining ichiga kiritilgan va 
faqat ma’lumot uchun keltirilgan. 
Substansiyalarning 
polimorfligi 
ularning 
farmako-texnologik, 
biofarmatsevtik 
xususiyatlari va turg‘unligiga ta’sir ko‘rsatadi. Polimorf moddalar turlicha farmakologik 
faollikga ega. Polimorfizm molekulyar massasi 350 dan kam va suvda kam eriydigan 
moddalarga xos. Masalan, karbomazalin, rimantadin gidroxlorid, indometatsin va b. 
Substansiyalarning ushbu holati rentgenostruktur va difraktometriya tahlil usullarida, 
shuningdek erish haroratini aniqlash yordamida amalga oshirniladi. Xozirda 140 taga yaqin 
moddalar uchun polimorfizm xosligi aniqlangan (indometacin, nimodipin, Phenobarbital, 
pentobarbital, tetracaine hydrochloride va b.). 
ICH Q6A da polimorflik xususiyatiga eag bo‘lgan substansiyalar uchun talablar 
keltirilgan. Unga ko‘ra agar dori moddasi uchun polimorflik aniqlangan bo‘lsa (elektron 
mikroskopiya, differensial skanerlash kolorimetriya usuli, termooptik tahlil, IQ-
spektroskopiya, rentgenostruktur tahlil usullari yordamida), u holda ularning farqlari 
(eruvchanlik, erish harorati, turg‘unligi bo‘yicha) bellilangan va havfsizlik, faollik va boshqa 
farmakologik xossalari o‘rganilgan bo‘ladi. 
Substansiyalarning polimorfligini nazorat qilishda “yot moddalar”, “eruvchanlik”, 
“moddalar turg‘unligin o‘rganish” usullaridan foydalaniladi. 

---

31 
Ma’lumki tabletkalarni ishlab chiqarishda ta’sir etuvchi va yordamchi moddalarning 
sochiluvchanligi, to‘kiladigan massasi, presslanishi kabi ko‘rsatkichlar aniqlanadi.Bu 
ko‘rsatkichlarr ularning zarrachalari kattaligi va dispersligi bilan bog‘liqdir. Masalan, 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri presslash usuli uchun izometrik shaklga ega bo‘lgan kristallar eng maqbul 
hisoblanadi. Aminalon tabletkalari uchun kristallar kichik bo‘lishi kerak. Glibenklamid uchun 
esa mikronizirlangan kristallar to‘g‘ri keladi. Xuddi shu holat atsetilsalitsil kislotasi uchun 
ham xos ekan, bunda uning qo‘shimcha xossasi kamayib farmakologik faolligi kuchayadi. 
Etambutol gidroxlorid (suvda yaxshi eriydi) va rifampitsin (suvda kam eriydi) shamcha 
va surtma tarkibidan ajralib chiqishiga zarrachalar kattaligi 65-90 mkm oralig‘ida bo‘lishi 
kerak. 
Agar zarrachalar kattaligi moddaning eruvchanligi, turg‘unligi, va biologik 
samaradorligiga ta’sir ko‘rsatib, mahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasining kritik 
ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanasa, uni MH tarkibigi kiritish zarur. 
Moddalar dispersligi elash, mikroskopiya, zarrachalarning lazer analizatori, lazer 
difraktometriya usullari yordamida aniqlanadi.
Ko‘pgina substansiyalar xiral moddalar hisoblanadi. Ularning ratsemat yoki 
enantiomerlari mavjud bo‘lib, faqat bittasi DV tarkibiga kiritilgan. 
Ratsematlarning farmakologik faolligi past, bitta enantiomer saqlagan DV kichik 
dozalarda chiqariladi (amlodipin besilat - levamlodipin, omeprazol – ezomeprazol va b.). 
EF da agar ham ratsemat ham enantiomer ruxsat etilgan bo‘lsa, ratsemat 
monografiyasiga “burish burchagi” (“testlar”) hamda “identifikatlash” bo‘limida esa kerakli 
havola beriladi. Agar faqat enantiomer berilgan bo‘lsa, unda “identifikatlash” bo‘limida 
“burish burchagi” yoki “enantiomer tozalik” testiga havola etiladi. Xiral birikmalar xiral 
suyuqlik xromatografiyasi usuli yordamida aniqlanadi.