O’zbekiston respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi tibbiy ta’lim rivojlantirish markazi

Mazmuni 
 
Tibbiyotda davolash ishlari bilan bir qatorda birinchi o’rinda kasallikni kelib 
chiqishini, shikastlanishlarni, baxtsiz xodisalarni, zaharlanishlar va boshqalarni 
sabablarini oldini olish ya'ni profilaktika egallaydi. Ba'zi olimlar aytishicha, 
profilaktika so’zi grekcha prophilacticos so’zidan olingan bo'lib, kasallikdan 
saqlanish,  o’tkazib yubormaslik, ogohlantirish ma'nosini anglatadi. 
Odatda profilaktik tadbirlar ogohlantiruvchi deb, profilaktik tibbiyotni esa 
ogohlantirilgan deb  yuritiladi. (prevetion inglizcha ogohlantirish ma'nosini 
anglatadi). 
Tibbiyotda profilaktika -har taraflama keng tarqalgan faoliyat  bo'lib, u 
kasalliklarni  va  jarohatlarni  sabablarini  aniqlashga   yo’naltirilgandir. 
Profilaktikaning individual (shaxsiy) va jamiyat turlari mavjud. Olib boriladigan 
profilaktik tadbirlar qaysi yo'nalishda bajarilishiga ko'ra profilaktika birlamchi, 
ikkilamchi va uchlamchi bo'lishi mumkin. Birlamchi profilaktika deyiladi, agarda 
profilaktik tadbirlar kasallikni kelib chiqish sabablarini oldini olishga qaratilgan 
bo’lsa,  ikkilamchi profilaktika haqida gap yuritiladi, agarda bu paydo bo'lgan 
kasallikni chuqurlashib ketmasligi uchun sharoit va omillarni bartaraf etishga 
qaratilgan tadbirlar bo’lsa. Agar profilaktik tadbirlar biror kasallik tufayli nogiron 
bo'lib qolmaslikka qaratilgan bo’lsa, u haqda bu uchlamchi profilaktika   bo'lib 
hisoblanadi. Bu tadbirlar qatorida yana boshqalar: tibbiy, ruhiy, biologik, gigienik, 
shuningdek, ijtimoiy, ijtimoiy-iqtisodiy  ya'ni ishlab chiqarish, maishiy sharoitda, 
nosog'lom turmush tarzida, sanitar qonunlariga rioya qilinmaganda ta'sir etuvchi 
omillarni bartaraf etishga yo’naltirilgan tadbirlar qo’llaniladi. 
Bunday keng ko’lamda aholini sog'lig'ini mustahkamlash va muhofaza 
qilishda profilaktika nafaqat medisina va Sog'liqni saqlash tizimida, balki barcha 
jamoat, davlat apparatlari va uning organlari tomonidan amalga oshiriladi ya'ni 
ularning strategik yo'nalishi bo'lib hisoblanadi. 
O’tgan zamonlarda ham ulug’ olimlar Gippokrat, Ibn Sino, Jurjoniy, Bekon 
va boshqalar shifokor faoliyatida kasallikni oldini olish tadbirlari muhim o’rin 

---

75 
 
egallashini bilganlar. F.Bekon shunday yozgan: " tibbiyotning birinchi burchi - bu 
Sog'liqni saqlash ikkinchisi esa - kasallikni davolashdir". 
Oxirgi yillarda ijtimoiy omillarga hamda nafaqat yuqumli kasalliklar, balki 
noepidemik va surunkali kasalliklarni oldini olishga qaratilgan jamoaviy tadbirlar 
va dasturlarga ko'proq ahamiyat berilmoqda,  Ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, 
yuqumli va epidemiologik kasalliklar qancha keyingi o’rinni egallasa, noepidemik 
kasalliklar shuncha oldingi planda ko’rinib qoladi va asosiy diqqatni o’ziga 
qaratadi. 
Keyingi  vaqtlarda  o'lim  tarkibida  birinchi  o’rinni  yurak  qon-tomir,  
onkologik,bronx-o’pka  yo'llari  kasalliklari,  hamda  baxtsiz  hodisalar,ayniqsa 
avtotransport, maishiy va kasbiy shikastlanishlar egallamoqda.Keyingi vaqtlarda 
olib borilayotgan tekshiruvlar ko'rsatishicha,  yuqorida keltirilgan kasalliklar 
ekzogen harakterga ega bo'lib, ularni oldini olish uchun salbiy ta'sir etuvchi 
omillarni bartaraf qilish, sog'lom turmush tarzini shakllantirish, tabiat qo’ynida 
sog'lomlashtiruvchi tadbirlarni olib borish kerak ekan. Yer yuzida texnik 
jarayonlarning rivojlanib ketishi natijasida ekologiyani yomon tomonga o'zgarishi, 
bu esa yuqumli bo'lmagan kasalliklarni tarqalishiga sabab bulmokda, shu tufayli  
hozirgi kunda ekologik omillarga ko'proq ahamiyat berish talab etilmoqda.  
Bular bir  qancha olimlarning  olib  borgan tadqiqotlari  natijalarida 
tasdiqlangan.Akademik  N.P.Dubinin  ma'lumotiga  ko'ra,  atrof-muhitda  4 
milliondan ortik kimyoviy moddalar mavjud va har yili 6 mingga yaqin qo’shilib 
borar ekan. Faqat avtomobildan chiqadigan gazda (bular shahar atmosfera havosini 
ifloslantiruvchi asosiy manbadir) sog'liqka ta'sir qiluvchi 200 dan ortiq xilma-xil 
moddalar (uglerod oksidi, uglevodorodlar) va konserogenlar (oltingugurt gazi, 
benzopiren, ruh va boshqalar) aniqlangan.  
O’nlab, yuz minglab tonna kimyoviy  moddalar, changdagi muallaq 
moddalar xavoga, suvga, tuproqqa, ovqatga, so'ngra odam organizmiga tushadi. 
Gigienistlar baholashicha, bizning mamlakatimiz shaharlarida 30% kasalliklar 
atrof-muhitning ifloslanishidan, ularning miqdori ruxsat etilgan me'yordan 10 
barovar va undan ham ortib ketganda kelib chiqar ekan. 
Oxirgi yillarda aholi orasida kasallikni oldini olishda "sanalogiya" suzi keng 
ishlatilmoqda. 
"Sanalogiya" termini - lotincha "sanitas" suzidan olingan bo'lib, salomatlik 
ma'nosini anglatadi.  
Sanalogiya - salomatlik haqidagi fandir, aniqrog’i, sog'lomlar kishilarni 
sog'lig'ini muhofaza qilish, mustahkamlash, yuksaltirish demakdir.  
Sanalogiya jamoat salomatligini sifatini oshirishga asoslangan Sog'liqni 
SAQLASh tizimini strategik konsepsiyasini ishlab chiqishga ko’maklashishi 
lozim.  
80 yillarda I.I.Brexman tomonidan tavsiya etilgan "Vedenie v valeologiyu" 
kitobida (1987) keltirilgan "valeologiya" sanalogiya tushunchasiga  yaqindir.  
"Valeologiya"  ko'proq ruhiy tinchlik ma'nosiga yaqin bo'lib, shaxsiy 
salomatlikni anglatadi, ya'ni valeologiya - shaxsiy salomatlikni o'rganadigan fan 

---

76 
 
sifatida, sanalogiya esa - guruh, jamiyat va populyasiya salomatligi haqidagi fan 
sifatida shakllangandir. 
Sanalogiya  gigienik tartib-intizom turkumiga  kiradi,ya'ni odamlarning 
sog'lig'ini shakllanishiga ta'sir etuvchi atrof-muhit omillariga bog’lik,valeologiya 
esa atrof-muhit ko'rsatkichlari bilan  baholanmaydi,chunki har bir shaxsning 
kasalligi faqat atrof-muhit omillari ta'sirida emas,balki organizmning shaxsiy 
rezervlarining pasayishi natijasida ham kelib chiqishi mumkin.  
Sanalogiya - jamoat salomatligini, sog'lomlarni sog'lig'ini mustahkamlash va 
muhofaza qilishni o’rgatish bilan birga quyidagilarni ham o’rgatadi: 
1. Birlamchi,ikkilamchi kasalliklarni xavf omillarini 
2. Sog'liq bilan ta'minlanganlikni 
3. Turmush tarzini Sog'liqqa ta'sirini 
4. Sog'lom turmush tarzini shakllantirishni, sog'lom turmush tarzi 
aspektlarining rolini - tibbiy aktivlikni va boshqalarni. 
Shunday qilib,sanalogiya-jamoat  salomatligi,sog'lomlar  salomatligini 
mustahkamlashga, muhofaza qilishga, salomatlikni jamiyat boyligi sifatida tan 
olishiga qaratilgan fandir. 
 Sanalogiya  kasalliklarni  kelib  chiqish  sabablarining  (patogenezi)asosiy 
qonuniyatlarini  hisobga  olgan  holda,Sog'liqni  shakllantirish  yo'llari  va 
mexanizmini (sanogenezi) ishlab chiqadi hamda aholi salomatligiga ta'sir etuvchi 
omillarni  butunligicha chuqur o'rganadi. 
Ko’pgina tekshiruvlar natijasiga ko'ra va maqolalarda chop etilishicha, aholi 
salomatligini baholovchi omillarning: 
- 50-55% i turmush tarzi va turmush sharoitiga; 
- 15-20% i insonni o’rab turgan tashqi muhitning holatiga (uning tarkibi, 
ifloslanganlik darajasi), ekologik fojiasiga; 
- 20% gachasi - ichki, nasliy sabablarga (gen-xromosom tarkibining 
dinamikasi va holati, tug’ma anomaliyalar va boshqalar); 
- 10-15% i Sog'liqni saqlash tizimining holati va rivojlanish darajasiga  
bog’liq. 
Bu esa o’z yo'lida yanada aholi salomatliga, jumladan bolalar salomatligiga 
ta'sir etuvchi salbiy omillarni bartaraf etish lozimligini va shundagina sog'lom 
turmush tarzini shakllantirishga erishish mumkinligini taqoza etadi. 
Sanalogiya, jamiyat salomatligini mustahkamlash va uni yaxshilash yo'lida, 
kelajakdagi maqsadi strategik profilaktikani ishlab chiqishni o’z zimmasiga oladi. 
Sanalogiya tarixiy tibbiyot yutuqlariga tayangan holda, kasallikni oldini 
olishga qaratilgan barcha ma'lumotlarni yig’adi va ularni jamlaydi. Mashxur tabib 
Gippokrat, yuzaga kelgan kasallikni davolagandan ko'ra, uni kelib chiqishini oldini 
olgan osonroq,deb aytgan.Bunda  faqat  yuqumli kasalliklarga qarshi olib 
boriladigan sanitar-oqartuv tadbirlar emas,balki kasallikni erta aniqlash va 
davolash ishlari, olib boriladigan dispanserizasiya ishlari samarasi, ommaviy tibbiy 
ko’riklar va aholini avtomatlashtirilgan  moslamalar va apparaturalar yordamida 
tekshiruvdan o’tkazish amaliyoti hisobga olinadi. 

---

77 
 
Umumdavlat Sog'liqni SAQLASh tizimida zamonaviy tibbiyot jarayonlariga 
bog’liq holda profilaktika ishlarini o'rganish, ijtimoiy iqtisodiy sharoitni hisobga 
olgan tarzda aholi salomatligini mustahkamlashga qaratilgan profilaktik tadbirlar 
usullarini va samarali dasturini ishlab chiqish imkoniyatini yaratadi. 
Bu  yo'nalishda  sanalogiyaning  asosiy  vazifalaridan  biri-boshqa 
mutaxassislar bilan birgalikda yaxshi ekologik sharoitlar yaratish yo'llarini izlab 
topishdan iboratdir. 
Birlamchi profilaktika dasturi ("Salomatlik" dasturi) tajribasi, hamda BSST 
(VOZ) ishtirokidagi dasturlar va boshqa xorijiy birlashmalar ularning samarali 
ekanligini  ko’rsatmoqda.Masalan,yurak  qon-tomir  tizimi  kasalliklari 
profilaktikasining kooperativ dasturi,BSST tarmoqlarida 27ta mamlakat ishtirokida 
ish olib borib, 10-15 yil   ichida ko’pgina davlatlarda (Yaponiya, AKSh, 
Finlyandiya, Kanada va boshqalar) bu kasalliklar sababli yuzaga kelayotgan 
o'limni 30%, vaholanki 40%ga kamaytirdi.  Bu esa umumiy o'limni 10%ga 
kamayishiga olib keldi.  
Shunday   qilib, sanalogiyaning asosiy vazifasi - salomatlik  rezervini