O„zbekiston respublikasi qurilish vazirligi samarqand davlat arxitektura-qurilish instituti

9.3. Mehnat unumdorligini o„lchash metodlari 
 
Turli tashkilotlardagi mavjud rezervlarni baholash, mehnat unumdorligining 
darajasini o‗lchash, o‗tgan bir qator yillar davomida mehnat unumdorligining 
dinamikasini yuzaga chiqarish uchun qurilishda mehnat unumdorligini to‗g‗ri 
(ob‘yektiv) o‗lchash muhim ahamiyat kasb etadi. 
Qurilishda mehnat unumdorligining darajasini ikkita asosiy ko‗rsatkich bilan 
aniqlash mumkin: vaqt birligida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori 
(unumdorlik)
, 
va mahsulot birligini tayyorlashga sarflanadigan vaqt 
(mehnat sig„imi)
. 
Mehnat unumdorligi mahsulot hajmi va sarflangan mehnat qanday birliklarda 
o‗lchanishiga bog‗liq ravishda turli usullar bilan aniqlanadi. 
O‗lchash metodlari: 
1.
mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish hajmi; 
1.1.
naturaviy; 
1.2.
me‘yoriy; 
1.3.
narxli: jamlanma (valovoy), tovarli, shartli toza, sof
mahsulotli. 
2.
Sarflangan mehnat (mehnat sarfi): 
2.1.
kishi-soatlar; 
2.2.
kishi-kunlar; 
2.3.
personalning o‗rtacha ro‗yxatli soni. 
Naturaviy metod. 
Ishlab chiqarishning naturaviy metodi ish turlari bo‗yicha 
ishchining kasbi bo‗yicha ish unumini natural ko‗rsatkichlarda aniqlab beradi 
(terilgan g‗ishtning kubometrdagi hajmi, konstruksiyalarning kubometri, yuzalarning 
kvatrat metrlari) yoki yakuniy mahsulotni bitta ishchiga to‗g‗rikeladigan hajmda 
umumiy o‗lcham birliklarida o‗lchash (yashash maydoning kvadrat metrlari, quvur 
o‗tkazgichlarning kilometri va h.k.). 
Ish turldari bo‗yicha 
naturaviy ko„rsatkichini
(ishchining naturaviy 
ko‗rsatkichlardagi ish unumi ni) natural ko‗rsatkichlarda (kubometrlar, 
pogonometrlar, kvatrat metrlar) da o‗lchangan alohida ish turi hajmining ushbu ish 
turini bajargan ishchilar soniga (kishi) nisbati orqali aniqlash mumkin. 
Natural 
ko‗rsatkich (ishalb chiqarilgan naturaviy miqdor) mehnat 
unumdorligining eng ob‘yektiv va ishonchli ko‗rsatkichi deb hisoblanadi. Ishlab 
chiqarilgan mahsulot miqdorining naturaviy o‗lchamlardagi ko‗rsatkichlari alohida 

---

~ 113 ~ 
birgadalar va ishchilarning mehnat unumdorligini aniqlash hamda taqqoslash, 
ularning sonini rejalashtirish, professional va saviyaviy (kvalikatsion) tarkibini, turli 
tashkilotlarda bir xil tipli ob‘yektlarni qurishda bir jinsli ishlarni bajarishdagi mehnat 
unumdorligini qiyoslash imkonini beradi. Biroq unumdorlikning bunday 
ko‗rsatkichlari ham kamchiliklardan holi emas. Masalan ular qurilish har xil jinsli 
ishlarning bir nechta turlarining bajarilishida tashkiloti bo‗yicha mehnat 
unumdorligining umumlashgan ko‗rsatkichini aniqlash imkoniyatini bera olmaydi, 
tugatilmagan ishlab chiqarish qoldiqlarining o‗zgarishini hisobga olmaydi.
Me‟yoriy metod. 
Mehnat unumdorligini o‗lchashning me‘yoriy metodi 
me‘yorlarda ko‗satilgan mehnat sarfi asosida faktli mehnat sarfining aniq ish hajmiga 
nisbatini ko‗rsatadi, ya‘ni ishchilar tomonidan ishalb chiqarish me‘yorlarining 
bajarilish darajasini tavsiflaydi. Me‘yoriy ko‗rsatkich ishlar mehnat sig‗imining 
me‘yor bo‗yicha (kishi-kunlar) nisbatini 100% ga ko‗paytirish orqali ifodalab beradi.
Me‘yoriy metod yoxud me‘yoriy vaqtning qisqarish darjasini, yoki ishlab chiqarish 
me‘yorining bajarilish darajasi (miqdori)ni aniqlash imkonini beradi. 
Narxli metod. 
Mehnat unumdorligini aniqlashning narxli metodi eng ko‗p 
talqalgan bo‗lib, bunda mahsulot miqdori smetaviy narxda yoki shartnoma asosida 
kelishilgan narxda hisobga olinadi. Bu metodda mehnat unumdorligining darajasi 
asosiy va yordamchi ishlab chiqarish, ya‘ni qurilish tashkilotining qurilish – ishlab 
chiqarish personali bo‗yicha bitta ishchiga to‗g‗ri keladigan qurilish-montaj 
ishlarining smetaviy narxlari orqali o‗lchanishi bilan tavsiflanadi. 
Narxli ko‗rsatkichni qurilish tashkiloti (qurilish boshqarmasi, qurilish tresti) 
bo‗yicha hamda birlashma, vazirlik miqiyosida umumiy mehnat unumdorligini 
belgilaydigan ko‗rsatkich deb hisoblash mumkin. Ushbu ko‗rsatkichning ustunlik 
tomonlari – hisoblashning oddiyligi, turli ob‘yektlar, qurilishlarda unumdorlikning 
darajasini taqqoslash imkoniyati mavjudligi, o‗tgan qator yillar davomida 
unumdorlikning dinamikasini aniqlash, uning kamchiliklari – jonli mehnat 
samaradorligiga hech qanday aloqasi bo‗lmagan ishlarning materialli sig‗imga, 
mehnat qurollari va predmetlarining dinamikasiga bo‗lgan ta‘siri. Axir qurilish – 
montaj ishlari orqali yig‗ma temirbetonni montaj qilishda materiallar sig‗imi (hajmi, 
miqdori) 70 - 75% ga chiqadi, yer ishlarida esa materiallar sig‗imi (hajmi, miqdori) 
atigi 5 - 8% ni tashkil etadi. SHuning uchun bajarilayotgan ishlarning strukturali 
siljishini hisoblashda (yoki hisobga, ya‘ni inobatga olishda) muammo yuzaga keladi.