O‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jalik vazirligi

Nokni saqlash texnologiyasi. Nokning saqlashga chidamli navlarini 4–5 oy, kuzgi navlarini esa 1,5–2 oy saqlasa bo‘ladi. Nok olmaga nisbatan tez urinib qoladi, shu sababli uni uzishda va yashiklarga joylashda ehtiyotkorlik bilan ishlash talab qilinadi.
Nok odatda pishib etilish oldidan uzilib, toza va quruq yashiklarga joylashtiriladi. Yashiklar tagiga qog‘oz yoyib qo‘yiladi, qog‘ozning ikkinchi uchi nokning ustiga yo‘iladi. Qog‘oz ustiga qirindi se’iladi yoki karton yo‘iladi. Nokni shaxmat usulida joylashtirib qator orasiga qirindi sepish ham mumkin. Yashiklar xuddi olma singari taxt qilib qo‘yiladi.
Gaz muhiti boshqarilib turiladigan omborlarda nok 300–350 kilogrammli kontenerlarda saqlanadi.
Nokni saqlashda harorat 1–2C gacha bo‘lishi maqbul hisoblanadi. Ko‘pincha bu haroratda o‘ta kech’ishar navlardan terilgan mevalar juda sekin yetiladi va saqlash muddatining oxirigacha rangini yo‘qotmay qattiq holda bo‘ladi. Bunday noklarni savdoga jo‘natishdan avval 4–7 kun davomida 15– 20C da saqlab etiltirish lozim.
Omborda havoning nisbiy namligi 85–90% bo‘lishi kerak. Shunga e’tibor berish kerakki, omborda havo haroratining tez-tez o‘zgarib turishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim, aks holda mevalar tez etilib qolishi mumkin, bunday nokni uzoq vaqt saqlab bo‘lmaydi.
Nokni boshqariladigan gaz muhitida uzoq vaqt saqlash mumkin. Bunda kislorodning miqdori navlar bo‘yicha 2–3%, karbonat angidridning miqdori 1-5% gacha bo‘lishi ularning sifatli saqlanishini ta’minlaydi.
Behini saqlash texnologiyasi. Behi odatda havo quruq paytida terib olinadi. Terish paytida uning ustidagi tuki saqlanib qolishi muhim hisoblanadi. Tuk behining saqlashga chidamliligini oshiradi.
Behi saqlash uchun yashiklarga joylashtirilganda tagiga qog‘oz to‘shaladi va oralariga qirindi solinadi. Behi 35 kg yashiklarga yoki kontenerlarga (gaz muhiti boshqariladigan omborlarda) joylashtiriladi.
Behini saqlashda havo harorati 0–1C, nisbiy namligi 85% bo‘lgan omborlarda saqlanadi.
Danakli mevalarni saqlash. Danakli mevalarning saqlashga chidamliligi past bo‘lib, ular o‘zidan suvni tez yo‘qotib, so‘liydi, shu bilan birga kasalliklarga tez chalinadi.
O‘rik saqlash uchun sal g‘o‘raroq, eti tig‘iz, mazasi naviga xos bo‘lib etilgan paytida uziladi.
O‘rikni iloji boricha bandi bilan birga uzish kerak.
Yirik va o‘rtacha kattalikdagi o‘riklar to‘g‘ri qatorlarga terilib, maydalari esa to‘kma qilib yashiklarga joylanadi. Yashik tagiga qirindi solinadi va ustiga qog‘oz to‘shaladi uning ustiga ham qirindi se’iladi.
O‘rik 0C haroratda va nisbiy namligi 85–95% bo‘lgan. sharoitda saqlanadi. Bunday sharoitda o‘rikni 1–1,5 oy saqlash mumkin. Havo harorati 17–25C bo‘lgan omborlarda o‘rikni 8–10 kun saqlash mumkin.
Boshqariladigan gaz muhitida o‘rikni 1,5–2 oy saqlash mumkin. Bunda karbonat angidridning miqdori 3–5%, kislorodning miqdori 2–3% va azotning miqdori 92–95% bo‘lishi lozim.
Olxo‘rini saqlash uchun yashiklarga to‘g‘ri qator qilib joylashtiriladi. Mayda olxo‘ri yashikka to‘kma qilib solinadi. Olxo‘ri harorati 0–1C, nisbiy namligi 90–95% bo‘lgan omborlarda saqlanadi. 1C haroratda saqlanganda ma’lum vaqtdan keyin uning eti qorayadi.
polietilen xaltachalarda -1C haroratda 2–3 oy saqlash mumkin.
Boshqariladigan gaz muhitida saqlashda uning tarkibi quyidagicha bo‘lishi tavsiya qilinadi: karbonat angidrid 3–4%, kislorod 3%, azot 93–94%.
Olcha va gilos havo harorati 0–1C va nisbiy namligi 85–90% atrofida bo‘lgan omborlarda saqlanadi. Gilosni odatda 30 kun, olchani 10–15 kun saqlash mumkin. Lekin polietilen xaltachalarga ^{1 kg dan joylashtirilgan olchani bir oygacha, boshqariladigan gaz muhitida (SO}2^{–10%, O}2^{–11%, N}2^– 79%) 1,5 oygacha saqlash imkoni bor.
Qulu’nayni sovutkichda 0C haroratda va nisbiy namlik 90–95% bo‘lganda 3–5 kun, ^{boshqariladigan gaz muhitida 10–15 kun saqlash mumkin. Gaz muhitining tarkibi SO}2^{–5–8%, 0}2^{– 3%, N}2^{–89–92% bo‘lishi talab qilinadi.}
Sitrus mevalar 20 kilogrammli yashiklarga shaxmat yoki diagonal usulda teriladi. Har bir meva yu’qa qog‘ozga o‘raladi. O‘rov qog‘oziga 1 mg difenil eritmasi shimdirilsa, meva yaxshi saqlanadi.
Sitrus mevalar 0C atrofidagi haroratda saqlanadi. Limon 2–3C haroratda, 85–90% nisbiy namlikda, mandarin va a’elsin esa 1–2C haroratda to‘rt–olti oy saqlanishi mumkin.Limonlarni boshqarilib turiladigan gaz muhitida 10C haroratda olti oygacha saqlash mumkin. Gaz muhitining ^{tarkibi 0}2^{–10%, N}2^{–90% bo‘lishi lozim.}
Sitrus mevalarning pishib etilishini tezlashtirish uchun etilendan foydalaniladi. Bunda 1 l
havoga 10 mg etilen gazi aralashtiriladi.

6. Uzumni saqlashning zamonaviy texnologiyalari

Uzum uzilgandan so‘ng uni omborga joylashga alohida e’tibor berish lozim. Saqlashga qo‘yiladigan uzumni uzilgandan so‘ng tezda sovuq joyga joylashtirish lozim. Bunday sharoitda 24 soatgacha quyosh tushmaydigan salqin joyda turishi kerak.
G‘.Isroilov ma’lumotiga ko‘ra, agar uzum 20–25C issiq joyda bir kun tursa saqlanish muddati 15–20 kunga qisqaradi. Uzumning harorati 9–10C ga pasaytirilsa nafas olish intensivligi ikki marta pasayadi. Shu sababli, uzumning sifatli saqlanishini ta’minlash uchun, iloji boricha tezroq omborga
joylashtirish lozim. Uzumni doimiy saqlanadigan joyga joylashtirishdan ilgari dastlabki sovitish bo‘lmasida 5–8C haroratda 8–10 soat saqlanadi. Aks holda uzum bevosita saqlash bo‘lmasiga joylashtirilsa, bo‘lma havosining harorati ko‘tarilib ketadi, natijada bo‘lmada saqlanadigan boshqa mahsulotlarning terlab buzilishiga olib keladi.
Uzumnnng issiqlik sig‘imi yuqori bo‘lganligi sababli, sovutgichda ancha uzoq vaqt soviydi. Ko‘pincha uzum 5–8 sutka mobaynida soviydi va uning harorati 1 va 0C ga tushadi. Ko‘pincha mahsulotni sovitishni jadallashtirish maqsadida bo‘lmalarga sovuq havo yuboriladi, bu esa sovitish muddatini 2–3 marta qisqartiradi.

2-jadval

Uzumni saqlash usulining uning sifatiga ta’siri

Uzumning navi	Saqlash muddati, tun	Og‘irligining kamayishi, %	Buzilganlari, %	Umumiy yo‘qotish, %
Yer to‘lada saqlaganda
Ararati	100	29,34	0,68	30,02
Mexali	108	28,04	1,97	30,01
Sovutgichda saqlaganda
Ararati	200	4 12	0	4,12
Mexali	200	5 02	0,82	5,84

Dastlabki sovitish bo‘lmasi bo‘lmagan omborlarda avval bo‘lmaning 30–40% uzum joylashtiriladi, 3–4 kundan keyin yana ma’lum qismi uzum bilan to‘ldiriladi.

Odatda, uzumning O‘rta Osiyoda yetishtiriladigan xo‘raki navlari 3–5C haroratga chidaydi. Shu sababli saqlash uchun normal harorat -1–0C hisoblanadi. Uzum saqlash jarayonida ana shu harorat doimiy bo‘lishi lozim.
Havoning nisbiy namligi 85–90% atrofida bo‘ladi. Agar 80% dan kam bo‘lsa, uzumning bandi so‘liy boshlaydi.
Havoning harorati -2C past bo‘lmasligi lozim. Aks holda mevalar muzlab qolishi va moddalar almashinuvi jarayoni buzilishi mumkin. Uzum muzlaganda o‘z xossasini qayta tiklamaydi.
Sovutish batareyalariga yaqin joydagi uzum muzlab qolmasligi uchun batareyalar polietilen plyonka yoki qo‘ mato bilan to‘sib qo‘yiladi. Saqlanuvchanligi yuqori bo‘lgan uzumlarni sovutgichlarning ichkari qismiga joylashtirish lozim.
Saqlanadigan uzumning holatini muntazam tekshirib borish uchun ularning eni to‘rt qator yashik enidan oshmasligi lozim. Har qator orasida yo‘lakcha qo‘yilishi lozim. Yashiklarning qavati 10–12 qilib, sovutish va yoritish asboblaridan 50–60 sm, devordan esa 30–40 sm nariga taxlanadi.
Uzumni saqlashda turli xil antise’tik vositalardan foydalaniladi. Bunda oltingugurt va kaliy metabisulfit kabi moddalardan foydalaniladi.
Fumigasiya yo‘li bilan qisqa muddatli ishlov berishda omborning 1 m³ ga 3–5 g hisobidan oltingugurt yondiriladi. Sulfit angidridni uzum joylashgan bo‘lmaga ballonda ham yuborish mumkin.
Sulfit angidrid gazi ombor havosi bilan aralashib ketishi uchun gaz berish vaqtida ventilyatorni ishga tushirish lozim. Ishlovdan keyin bo‘lma shamollatiladi.
Kaliy metabisulfit esa tabletka holida bevosita uzum joylangan yashiklarga solib qo‘yiladi. U asta-sekin ‘archalanib sulfit angidrid ajratib chiqaradi. Ana shunday usulda uzumnni saqlashda gazli muhit hosil bo‘ladi.
Uzumni polietilen plyonka materiallaridan tayyorlangan qo‘larda saqlash ham yaxshi natija beradi. Oz miqdordagi uzumni sun’iy sovutish qo‘llanilmaydigan yer to‘lalardan saqlasa bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasida tokzorlar maydoni kengayishi va agrotexnik tadbirlar qo‘llanishi tufayli ko‘p miqdorda uzum etishtirilmoqda. Uzumni sifatiga bo‘lgan talablar bir tomondan oshib
borsa, ikkinchi tomondan saqlash va qayta ishlash inson organizmi uchun kerak bo‘lgan uzum va uzum mahsulotlari bilan ta’minlash bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qoldi.
Uzum mevalari juda mazali va foydalidir. Uning tarkibida 15-30% shakar (tu’ida so‘litilganda esa 40-50% gacha), organiq kislotalar, ‘ektin, oshlovchi, xushbo‘y hidli va bo‘yoq moddalar, ^{fermentlar, A,B}1,^B2^{,C vitaminlar va mineral tuzlar bo‘ladi.Uzum tarkibida yaxshi o‘zlashtiriladigan} shakar (glyukoza va fruktoza), organiq kislotalar va boshqa moddalarning bo‘lishi va tarkibiy qismlarining bir-biriga mos ravishda birikkanligi tufayli ular davolash xususiyatiga ega.
Masalan, fruktozani olsak, u yurak-asab faoliyatini normal rivojlanishi uchun eng kerakli modda hisoblanadi. Lekin fruktozani tabiatda toza holatda olib bo‘lmaydi, uzumda esa bu mahsulot etarli darajada bo‘ladi.
Yangi uzum mahsulotini yoki uyda tayyorlangan mahsulotni iste’mol qilgan insonlar yurak va qon bosimi xastaligidan sog‘ayib ketganlarni juda ko‘p misol qilib keltirish mumkin.
Uzumdan har xil maqsadlar uchun foydalaniladi. Uzum yangiligicha ko‘p ishlatiladi. Undan iyundan boshlab noyabrgacha foydalaniladi. Tashishga chidamliligi va sovutgichlarda hamda maxsus omborlarda uzoq saqlanishi tufayli uzum yangiligicha kelgusi yilning may oyida ham iste’mol qilinadi.
Uzum oziq-ovqat va sharob sanoati uchun yaxshi xom ashyodir. Uzumdan tayyorlanadigan mahsulotlar eng yaxshi to‘yimli, ‘arhez va shifobaxsh mahsulotdir.
Uzumdan quritilgan qimmatbaho mahsulotlar: xo‘raki navlardan mayiz, urug‘siz navlardan kishmish olinadi. Kaloriyasi yuqori bo‘lganligi, uzoq saqlanishi, tashish uchun qulayligi tufayli mayiz konditer va kulinariya sanoatida ishlatiladigan qimmatbaho oziq-ovqat mahsulotiga aylanadi.
Uzumdan har xil sharoblar, shamdan sharobi, konyak tayyorlanadi. Iste’mol qilinadigan sharoblardan uzum sirkasi tayyorlanadi. Uzum tur’idan s’irt, vino kislotasi, tanin moddasi, uzum moyi, bo‘yoq moddalari olinadi.
Uzumdan tayyorlanadigan mahsulotlar ishlatilishi va tayyorlanish texnologiyasi bo‘yicha: 1) Sharobchilik mahsulotlari (sharob, konyak, shamdan va h.k); 2) Sharbat mahsulotlari (tabiiy va yarim fabrikat holidagi sharbatlar va h.k.); 3) Konsentratlar (uzum asali, vakuum-suslo, bekmes va h.k.); 4) Konservalar (kompot, marinad, murabbo, jem, uzum pastasi hamda uzumni dastlabki ishlanishidan hosil bo‘lgan chiqindilardan iborat). Ikkilamchi mahsulotlarga bo‘linadi. Masalan uzum tur’idan oziqa uni, po‘stidan bo‘yoq, urug‘idan moy olinadi, oziq-ovqat va konditer mahsulotlarini tayyorlash uchun foydalaniladi.
Hozirda dunyo bo‘yicha yetishtiriladigan uzumning 80% sharob tayyorlashda, 16% ga yaqini yangiligicha iste’mol qilinadi va 4% quritish (mayiz) uchun ishlatiladi. Osiyo mamlakatlarida uzum asosan yangiligicha eyish, mayiz qilish, alkogolsiz ichimliklar va konserva mahsulotlarni tayyorlash uchun ishlatiladi.
Dunyo bo‘yicha har yili 1mln.t mayiz tayyorlanadi. Bu borada Turkiya (360 ming.t), AQSH (340 min.t), mayiz tayyorlab etakchi o‘rinda turadi.
Yangi uzumni iste’mol qilish jon boshiga bir yilda o‘rtacha Suriya, Iordaniyada 40 kg, Bolgariya, Gretsiya, Turkiya, O‘rta Osiyo Respublikalarida 15-30 kg ni, Italiya, Is’aniya, ‘ortugaliya, Argentina, Yugoslaviya, Ruminiya, Germaniya, Vengriya va Fransiyada 4-10 kg ni tashkil qiladi.
Quritilgan uzum (mayiz) organizm tomonidan tez o‘zlashtiriladigan glyukozaga juda boy (65- 80%) bo‘lganligi sababli yuqori kaloriyali bo‘lib hisoblanadi. Mayiz tarkibida 1,5-2% azotli moddalar, 1,9-2,2% kul bo‘lib, inson organizmi uchun zarur bo‘lgan vitaminlarga boydir. Bir kilogramm mayiz 2400-3250 kaloriyali bo‘lib, ko‘pgina quritilgan mevalarga nisbatan ustun turadi. Mayizning, ayniqsa kamqonlik, qon almashinish jarayonlarini yaxshilash hamda boshqa bir qancha shifobaxsh xususiyatlari bor. Mayiz asosan O‘rta Osiyo Respublikalarida tayyorlanib, shundan 80% dan ko‘prog‘i Respublikamizda yetishtiriladi.
Mayizning sifati faqatgina quritish usullari yoki texnologik jarayonlarning qanchalik to‘g‘ri o‘tkazilishiga bog‘liq bo‘libgina qolmasdan, balki quritishdan oldingi uzum qanddorligiga ham bog‘liqdir.
Mayiz tayyorlash uchun yigpishtiriladigan uzum qanddorligi konditsiya bo‘yicha kishmish navlari uchun 23-25% dan, urug‘li uzum navlari uchun esa 22-23% dan kam bo‘lmasligi lozim. Uzum qanddorligi konditsiyadan qanchalik kam bo‘lsa, faqatgina quruq mahsulot (mayiz) miqdorining kamayishiga emas, balki uning sifat ko‘rsatkichlarining pasayishiga ham ta’sir etadi. Masalan, agar uzumning qanddorligi konditsiyada ko‘rsatilganidan 1% kam bo‘lsa, har gektar tokzordan 1,5-2,0 sentner kam mayiz olinar ekan.
Quritiladigan uzumlar albatta toza navli bo‘lishdan tashqari bir tekisda pishgan bo‘lishi zarur. Shu bilan birga kasallangan, ezilgan uzum shingil va boshlaridan hamda aralashmalardan tozalanishi lozim.
Uzumdan ikki xil quruq mahsulot, ya’ni kishmish va mayiz olinadi. Kishmish urug‘siz uzumdan, mayiz urug‘li uzumdan tayyorlanadi. Urug‘siz uzum navlaridan asosan quyidagilar quritishga tavsiya etiladi: Oq kishmish, Qora kishmish, Lunda kishmish, Xishrov, Kishmish; urug‘li navlardan - Kattaqo‘rg‘on, Qora janjal, Sultoni, Qora Kalbak, Rizamat, Shturangur, Aleksandr muskati va boshqa navlar.

Nazorat savollari

1.Mevalardagi tinish davri deganda nimani tushunish kerak? 2.Omborlardagi havoning harorati nimaga bog‘liq bo‘ladi? 3.Mevalarning kimyoviy tarkibi?
4.Meva va sabzavotlarda uchraydigan kasallik va zararkunandalar miqdori? 5.’oliz va uzum mahsulotlarini saqlash usullari?

6. 
   Meva va sabzavotlarni saqlashda biologik asoslari nimadan iborat?
   
7. 
   Meva va sabzavotlarni fizikaviy xossalari va uning saqlashdagi ahamiyati nimadan iborat? 8.Meva va sabzavotlarni nafas olish to‘g‘risida ma’lumot bering?
   

9.Meva va sabzavotlarni mikrobiologik tarkibi nimadan iborat?

18-ma’ruza: Sabzavotlarni doimiy omborlarda saqlash

Reja:

1. 
   Meva va sabzavotlarni saqlashning biologik asoslari
   
2. 
   Fiziologik tinim davri
   
3. 
   Meva va sabzavotlarning yetilish davri
   
4. 
   Meva va sabzavotlarning fizik xossalari va ularni saqlashdagi o‘zgarishlar
   
5. 
   Sabzavotlarni saqlashda zamonaviy texnologiyalarni qo‘llanilishi
   

Adabiyotlar: 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9