O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi samarqand qishloq xo’jalik instituti oliy matematika va axborot texnologiyalari kafedrasi

3.Axborotlarni o’lchash. Sonli ma’lumotlarni kodlash 

Siz  ko’rishingiz,  eshitishingiz  yoki  o’qishingiz  mumkin  bo’lganlarning 

barchasi  -      axborotdir.  Kundan  kunga  axborot  hajmi  ortib  bormoqda. 

Axborotlardan foydalanish uchun, aytaylik  oson topish uchun, ularni saqlash va 

tizimlashtirish  zaruriyati    yuza  keladi.  Bu  jarayonlarni  osonlashtirishda  bizga 

raqamli axborot tashuvchilari yordamga keladi. 

Ma’lumki  kompyuter  axborotlarni  tizimli  (sistema)  blokidagi  qurilmalar 

yordamida  qayta  ishlaydi.  Axborotlar  tizimli  bloki  qurilmalariaro  kabellar  orqali 

uzatiladi.  Yoki  biz    tashqi  qurilmalar-  klaviatura  yoki  sichqoncha  yordamida 

kompyuterga buyruq beramiz. 

Biz    kitob  o’zida  muayyan  mazmunni  mujassamlashtirigan    so’z  va 

jumlalardan  iborat  ekanligini  yaxshi  bilamiz.  Har  bir  so’z      harflar  asosida 

shakllantiriladi.    Demak,  biz  o’zimizga    kerakli  bilimlarni  -  ya’ni  axborotni 

kitobdan  olishimiz  mumkin.    Kompyuter  harfni,  so’zni,  jumlani,  kitobni  yoki 

borliqni inson kabi tushuna olmaydi. Kompyuter qurilmalarida barcha axborotlar 

signallar  asosida  ayrboshlanadi,  qayta  ishlanadi,  saqlanadi  va  h.q.  Kompyuter 

signalni uning borligi (ha) yoki yo’qligi (yo’q) bilan ajratadi. 

Kompyuter  signallarini  hosil  qilishda  «ha»  yoki    «yo’q»  so’zlarini  raqamli 

ekvivalenti sifatida 0 yoki 1 raqamlari   olinadi. Raqamlar soni 2 ta bulgani uchun 

ular ikkilik sanoq sistemasidagi sonlar sifatida qaraladi. 

Bitta  raqam:  0  yoki  1  bit  deb  ataladi.  Demak,  bir  bit:  0  yoki  1  raqamlarni 

biridan iborat bo’ladi. 1 bit (binary digit) so’zi ikkilik sanoq sistemasidagi raqam 

degan ma’noni anglatadi. 

Bit  -  bu    kompyuterdagi  eng  kichik  axborot  birligi  bo’lib,  u    0  yoki  1 

raqamlarni biridan iborat bo’ladi. Uni kompyuter saqlashi yoki uzatishi mumkin. 

Matematikada  1,  2  va  3  raqamlarni  -  kombinasiya  qilish  orqali  6  ta  sonii 

tuzish mumkin, ya’ni 123, 321, 213, 312, 132, 231. 

Agar  0  va  1  sonlardan  iborat    8  ta  raqam    olinsa,  kombinasiyalar  soni  256 

tani tashkil qiladi (2

8

=256) va bu kombinasiyalar soni alfavitdagi harflar, sonlar va 

belgilarni ifodalash uchun yetarli bo’ladi. 

0 yoki 1 raqamlaridan iborat 8 ta raqam 8 bitni tashkil qiladi.  

Kompyuterlarda  axborotlar  o’lchamini  hisoblashda  8  bitni  1  bayt    deb 

nomlash  qabul  qilingan.  Bayt  birligi  orqali  axborotlarni  kompyuterlardagi 

axborotlarni o’lchami aniqlanadi.  

Uzunliklarni hisoblashda  sm  hisobi dm ga, dm  hisobi  m ga,  m hisobi km ga 

aylangani  kabi,  kompyuterlarda    axborot  sig’imini  hisoblashda  baytdan  boshqa 

h

isoblashlar ham qo’llaniladi. 

2

0

=1,  2

1

=2,  2

2

=4,  2

3

=8,  2

4

=16,  2

5

=32,  2

6

=64,  2

7

=128,  2

8

=256,  2

9

=512, 

2

10

=1024, … 

---

2

0

=1  bir bit, 0 yoki 1 raqamlaridan biri; 

2

3

= 8  bit = bir bayt 

Demak, 8 bit = 1 bayt,  1024 bayt = 1 kilobayt; 

Kompyuterlarda  axborotlar  o’lchamini  aniqlashda  quyidagi  o’lchov  birliklari 

ketma  ketligi  o’rinli  bo’ladi:  Bayt;  kilobayt;  megobayt;  gegabayt;  terabayt; 

petabayt; eksabayt; zettabayt; yottabayt.