O’zbekisтon respublikasi qishloq va suv хo’jaligi vazirligi

Klaster metodi

Yerlarni

baholashda tuproq

unumdorligi turlar

Iqtisodiy

unumdorlik

Potensial

unumdorlik

Absolyut

unumdorlik

Nisbiy

unumdorlik

Tabiiy

unumdorlik

Sun’iy

unumdorlik

Haqiyqiy

unumdorlik

---

41

E’tirof  etish joizki,  iqtisodiy muammolar  ichida  O’zbekiston  Respublikasi

uchun  mavjud

foydalanilayotgan  yerlar  samaradorligini  oshirish,  yerlarni

muhofaza  qilish,  tuproqlar  unumdorliklarini  tiklash  va  oshirib  borish  kabilar

muhim  ahamiyatga  ega  bo’lmoqda.  Ushbu  masalalarni  har  tomonlama  to’g’ri  hal

qilish  iqtisodiyot  tarmoqlarida  yerdan  foydalanish  bilan  bog’liq  bo’lgan  qator

muammolarni oqilona yechishda yer baholash ma’lumotlaridan foydalanish so’zsiz

ijobiy samara beradi.

Qishloq  xo’jaligi  ekinlarini  yillar  davomida  dalalar  bo’yicha  ilmiy  asosda

navbatlab ekish almashlab ekish deyiladi.

Almashlab  ekish  dalalarda  o’tkaziladigan  barcha  agrotexnik  tadbirlarning

asosi bo’lib hisoblanadi. U to’g’ri tashkil etilganda tuproq unumdorligi va ekinlar

hosildorligini  oshirishni,  begona  o’tlar,  zararkunanda  hamda  kasalliklarni  keskin

kamayishini ta’minlaydi.

Agar  bir  ekin  bitta  dalada  uzoq  yillar  davomida  ekilsa,  u  surunkasiga  ekish

deyiladi.Xo’jalikda  asosan  bitta  ekin  surunkasiga  yetishtirilsa,  bu  monokultura

deyiladi. Mono - yunoncha so’z bo’lib bir, yagona demakdir. Masalan, xo’jalikda

monokultura  sifatida  yetishtirilayotgan  bug’doy  toza  shudgor  bilan  almashsa,

uning  surunkasiga  ekilishi  uziladi,  lekin  monokulturaligi  saqlanadi.  Surunkasiga

ekish  va  monokulturaning  zarari  juda  katta.  Bir  ekin  bitta  dalada  uzoq  yillar

davomida  ekilaversa  shu  ekinga moslashgan  begona  o’tlar,  zararkunandalar  va

kasalliklar  ko’payib  ketadi.  O’zbekistondagi  ko’pgina  xo’jaliklarda  g’o’zani  uzoq

yillar  davomida  almashtirilmasdan  ekish  natijasida  vilt  bilan  zararlangan

maydonlar ko’paydi.

Bir maydonning o’zida bir xil ekin uzoq vaqt ekilsa oziq elementlarining bir

tomonlama  kamayishi  yuz  beradi.Ma’lumki,  ekinlarning oziq elementlariga  talabi

turlicha  bo’ladi.  G’alla  ekinlari,  kartoshka  fosforni,  ildizmevalilar  kaliyni,

dukkaklilar  fosfor  va  kaliyni,  g’o’za  azot  va  fosforni ko’p  o’zlashtiradi.  Bundan

tashqari  turli  o’simliklarning  ildiz  sistemasi  har  xil  bo’ladi  va  suv  hamda  oziq

moddalarni tuproqning turli qatlamlaridan har xil miqdorda o’zlash-tiradi.

Surunkasiga  ekishning  zarari  rivojlangan  mamlakatlarda  o’tkazilgan  ilmiy

---

42

tajribalarda  olingan  natijalar  bilan  isbotlangan.K.A.Timiryazev  nomidagi  Moskva

qishloq xo’jalik akademiyasida 1912 yildan buyon ko’p yillik tajriba olib boriladi.

Unda  kuzgi  javdar,  suli,  kartoshka,  zig’ir,  sebarga  surunkasiga  hamda  olti  dalali

almashlab ekiladi va toza shudgor bilan hosili taqqoslanadi. Bu ekinlar surunkasiga

ekilganda ularning hosildorligi har xil miqdorda kamaygan.Almashlab ekish dala-

larida esa hosil sezilarli darajada ortiq bo’lgan.

Zig’ir,  sebarga  surunkasiga  ekishga  bardosh  berolmay,  fuzarioz  va  boshqa

kasalliklardan  umuman  nobud  bo’lgan.  Kartoshkaning  hosili  esa,  unchalik

kamaymagan.

Yuqoridagi  ma’lumotlarga  qaraganda  ekinlarni  surunkasiga  ekish  ularning

hosildorligini  10-40  %  gacha,  kamayishiga,  ba’zi  hollarda  esa,  o’simliklarning

kasalliklarini  ko’payishi  tufayli  umuman  nobud  bo’lishiga  olib  kelar

ekan.Jumladan,  yer  baholash  materiallari  quyidagi  qator  masalalarni  ijobiy  hal

qilishda  foydalaniladi:  qishloq  xo’jaligi  tarmoqlarini  to’g’ri  joylashtirish;  qishloq

xo’jalik ekinlari hosildorliklarini rejalashtirish; qishloq xo’jalik korxonalari ishlab

chiqarish  faoliyatlarini  tahlil  qilish  asosida  yerdan  va  boshqa  ishlab  chiqarish

vositalaridan  foydalanish  darajalarini  aniqlash;  yer  solig’i  stavkalarini  belgilash;

ijara  haqi  miqdorlarini aniqlash;  qishloq  xo’jalik  yerlarini  noqishloq  xo’jalik

maqsadlari  uchun  ajratishda  qishloq  xo’jaligi  ko’radigan  zararni  o’rnini  qoplash

miqdorlarini hisoblash; qishloq xo’jaligi mahsulotlarini sotish baholarini belgilash;

xo’jaliklararo va xo’jalikda yer tuzish loyihalarini asoslash va boshqalar.

Xo’jalik yer turlari tarkibini belgilash va almashlab ekishni tashkil qilishning

asosiy  vazifasi  har  bir  gektar  foydalaniladigan  yerdan  minimal  zaruriy  harajatlar

yordamida  maksimal  hajmdagi,  yuqori  sifatli  bozor talab  qiladigan  mahsulot

yetishtirish  uchun  yer  maydonlarini  moslash  va  ishlab  chiqarish  uchun  qulay

tashkiliy sharoit yaratishdir.

---

43