Iqt naz Ro'ziyev Nurmanova mm rtf

Iqtisodiyot nazariyasi kishilarning kundalik

ishbilarmonlik faoliyati, tirikchilik manbai, uz

mablagidan foydalanishi to’g’risidagi fan

II-MAVZU. ISHLAB CHIQARISH JARAYONI VA UNING

NATIJALARI

KIRISH

1. 
   ISHLAB CHIQARISH OMILLARI VA UNING TARKIBI
   
2. 
   ISHLAB CHIQARISH JARAYONINING MAZMUNI
   

3. ISHLAB CHIQARISHNING UMUMIY VA PROVARD
NATIJALARI

4. 
   ISHLAB CHIQARISH IMKONIYATLARI VA UNING CHEGARASI
   
5. 
   ISHLAB CHIQARISHNING SAMARADORLIGI VA UNING KO’RSATKICHLARI
   

Bu mavzuda bir biri bilan uzviy bog’liq blgan ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish jarayoniga tegishli muammolar qarab chiqiladi. Dastlab ishlab chiqarishning omillari tavsiflanadi, ishlab chiqarishning maqsadi va mazmuni ochib beriladi, sngra uning natijalari va samaradorligi bilan bog’liq masalalar bayoni beriladi. Tashlilda «ishlab chiqarish imkoniyati» tushunchasiga sham rin ajratiladi. MAVZUning oxirida keyingi qshilgan mashsulot va uning kamayib borishi, keyingi qshilgan mehnat va kapital imumdorligining pasayib borishi qonunining mazmuniga tegishli marjinalistik g’oyalar bilan tanishasiz.

l-§. Ishlab chiqarish omillari va uning tarkibi.

Moddiy va ma‘naviy ne‘matlarni yaratish, xizmatlar ko’rsatish inson shayoti, uning yashashi va kamol topishi uchun moddiy asosdir. Shuning uchun ishlab chiqarishning to’xtovsi tak va uni rivojlantirish Har doim eng mushim iqtisodiy qonuniyat va ob‘ektiv zaruriyatdir.

Har qanday jamiyatda ishlab chiqarishning amalga ohishi, eng awalo uning ry berishi uchun bu jarayonda qatnashadigan omillar mavjud blmog’i lozim.

Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat‘iy nazar ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishning Hamma sohalarii uchun umumiy blgan uchta omil: ishchi kuchi, mehnat qurollari va mehnat predmetlari blishi Shart.

Ishchi kuchi deb insonning mehnat qilishga blgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega blgan kishilar uchun xosdir. Lekin ishchi kuchi insonning o’zi emas yoki uning mehnati sham emas, uning qobiliyatidan iboratdir.

Mehnat qurollari deb, inson uning yordamida tabiatga, mehnat predmetlariga ta‘sir qiladigan vositalarga aytiladi (mashinalar, stanoklar, traktorlar, qurilmalar, uskunalar va boshqalar). Mehnat predmetlari esa bevosita mehnat ta‘sir qiladigan, ya‘ni mashsulot tayyorlanadigan narsalardir (er-suv, xom-ashyo va boshqa turli materiallar). Mehnat predmetlari tabiatda tayyor sholda uchrashi mumkin yoki oldingi davrdagi mehnat mashsuloti, ya‘ni xom-ashyo blishi mumkin. Mehnat qurollari va mehnat predmetlari birgalikda ishlab chiqarish vositalari deb yuritiladi. Bu esa mehnat jarayonining tabiatidan kelib chiqadi; Shuning uchun sham ishlab chiqarish vositalari Hamma ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar, insoniyat taraqqiyotining Hamma bosqichlari uchun xosdir.

Mehnat vositalarini mehnat predmetlariga ta‘sir etish Harakteriga ko’ra bir nechta katta guruhlarga blish mumkin. Birinchi guruhga mashinalar, mexanizmlar, stanoklar, uskunalar, turli xil apparatlar va boshqalardan iborat mehnat qurollarini kiritish mumkin. Ularning yordamida ishchi tabiat ashyolari va kuchlariga bevosita ta‘sir qiladi va bu ashyolarni o’zining iste‘moli uchun zarur blgan shaklga keltiradi.

Ikkinchi guruhga materiallarni saqlash uchun mo’ljallangangan mehnat vositalari /sisternalar, turli xil bochkalar, quvurlar, omborlar va boshqalar/ kiritiladi.

Uchinchi guruhga ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashmaydigan mehnat vositalari kiradi. Lekin bu vositalarsiz ishlab chiqarish jarayonining amalga ohishi mumkin emas yoki tla va samarali amalga oshmasligi mumkin. Bularga binolar, yllar va boshqalar misol bla oladi.

Hozirgi fan-texnika inqilobi davrida ishlab chiqarishning rivojlanishida mehnat predmetlarining ashamiyati oshib bormoqda. Materiallarning tabiatda tayyor sholda uchramaydigan yangi turlari yaratilmoqda. Ishlab chiqarish omillari insoniyat taraqqiyotining Hamma bosqichlari uchun umumiy bo’lsa-da, bu omillarga turli adabiyotlarda turlicha ta‘rif berishadi va ularni turlicha tushuntirishadi.

Jumladan «Siyosiy iqtisod» darsliklarida ishlab chiqarishning ikki omili: moddiy va shaxsiy omillari mavjudligi tan olinadi. Bunda mehnat qurollari va mehnat predmetlari (er-suv, yer osti boyliklari kabi tabiiy boyliklar sham) ishlab chiqarish vositalari deyiladi va ishlab chiqarishning moddiy omilini tashkil etadi, ishchi kuchi esa uning shaxsiy omili deb yuritiladi. Hozirgi Bozor iqtisodiga doir Ko’pchilik adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning trt omili: mehnat, kapital, yer-suv, tadbirkorlik qobiliyati tan olinadi.

Bu yerda ishchi kuchi bilan mehnat rtasidagi farqni anglab olish juda mushimdir. Bizga ma‘lumki, mehnat turli omillarning Harakat jarayonidir. Ishchi kuchi, yuqorida aytganimizdek, insonning mehnatga blgan aqliy va jismoniy qobiliyati, uning bilim, malaka darajasi bilan birgalikda ishlab chiqarishga qatnahishiga tayyor turgan omil blib xizmat qiladi, mehnat esa ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchining qshilishi natijasida sodir bo’ladigan va ma‘lum samara olishga qaratilgan faoliyatdir.

Shuning uchun biz mehnat degan tushunchani emas, balki ishchi kuchi degan tushunchani ishlab chiqarishning omili deb bilamiz va ishlab chiqarish omillari ishchi kuchi, kapital, yer-suv va tadbirkorlik qobiliyatidan iborat deb ta‘kidlaymiz.

Ishchi kuchi insonning mehnatga blgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisi blganligi uchun Bozor iqtisodiyoti davrida inson emas, mehnat jarayoni sham emas, balki ishchi kuchi sotiladi, uning Bozori bladi. Shuning uchun Hozirgi kunda keng qllanilayotgan mehnat Bozori tushunchasi rniga ishchi kuchi Bozori, mehnat resurslari rniga ishchi kuchi resurslari deyilsa tg’ri blar edi. Ishchi kuchi asosiy ishlab chiqaruvchi kuchdir. Chunki u Hamma moddiy vositalarni va pul mablag’larini Harakatga keltiradi, ulardan unumli foydalanadi.

Kapital tushunchasi sham turli adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi. Ko’pchilik kapital tushunchasini tarixiy tushuncha deb qarab, uning Kapitalizmga xosligini isbotlaydi va kapitalni o’z egasiga qo’shimcha qiymat keltiruvchi qiymat, o’z-o’zidan kpayuvchi, suvchi qiymat deb hisoblaydi. Hozirgi davrdagi ayrim g’arb iqtisodchilari sham, masalan, Dj. Klark, L. Valras, I. Fisherlar kapitalni daromad keltiruvchi, foyda keltiruvchi, foiz keltiruvchi qiymat deb qaraydilar.

qator g’arb iqtisodchilarining fikrini keltirib i. f. d. prof. V.D. Kamaev o’zining rashbarligida chiqqan darslikda sham «Haqiqatdan sham — kapital o’zidan o’zi kpayuvchi qiymat» deb yozadi. Lekin Amerika va Yevropa mamlakatlaridan kirib kelgan «Ekonomiks» darsliklari va boshqa ayrim adabiyotlarda kapitalni Hamma ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalariida qllaniladigan moddiy vositalardan, ya‘ni Hamma turdagi mashinalar, asbob-uskunalar, inshootlar, zavod-fabrikalar, omborlar, transport vositalari va boshqa Shu kabilardan iborat deb ko’rsatadi, unga pul va tovarni kiritmaydi. Bundan ko’rinib turibdiki, ayrim iqtisodchilar kapitalistik iqtisodiy to’zumning sotsial moshiyatini ochish uchun masalaga bir tomonlama qarab, ishlab chiqarish omillarining qiymatiga e‘tiborni kuchaytirgan. g’arbdagi kasbdoshlarimizning ayrimlari sham kapitalni bir tomonlama, ya‘ni uning qiymat tarafini e‘tiborga olgan bo’lsa, boshqalari esa iqtisodiy tushunchalarning tarixiyligini e‘tibordan chetda qoldirib, uning moddiy ob‘ektini, narsa va hodisalarning ashyoviy tomonini ko’rsatadilar, Shuning uchun ular kapitalni doimiy, o’zgarmas tushuncha deb, ishlab chiqarish vositalarini kapital deb ataydilar. Biz bu ikki xil tushunchani bir tanganing ikki tomoni, bir tushunchaning, ya‘ni kapital tushunchasining ikki tomoni: uning bir tomoni moddiy va ashyoviy ko’rinishi, ikkinchi tomoni esa uning qiymat ko’rinishi ekanligini e‘tiborga olamiz va uni Bozor iqtisodiyoti Sharoitida kapital deb ishlatamiz. Biz kapital deganda o’z egalariga daromad keltiradigan ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning Hamma sohalariida ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarini, sotishga tayyor turgan tovarlarni, yangi vositalar va ishchi kuchini sotib olishga mo’ljallangangan pul mablag’larini, ularning ashyoviy tomoni va qiymatining birligini tushunamiz. Bu yerda kapital turli shaklda: pul, ishlab chiqarish vositalari, tovar va boshqa moddiy vositalar shaklida blishi mumkin.

Hamma adabiyotlarda yerga deyarli bir xil tushuncha beriladi, ya‘ni yer-suv deganda tuproq unumdorligi, tloqlar, yaylovlar, suv, shavo, rmon, qazilma boyliklar, umuman tabiiy resurslar tushuniladi.

Bozor iqtisodiyoti Sharoitida katta e‘tibor beriladigan omillardan biri tadbirkorlik qobiliyatidir.

Tadbirkor deb, iqtisodiy resurslar: ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi resurslarining, tabiiy resurslarning bir-biriga qshilishini ta‘minlaydigan tashkilotchi, yangilikka intiluvchi tashabbuskor, iqtisodiy va boshqa xavfdan, javobgarlikdan qrqmaydigan dovyurak kishilarga aytiladi; bu xislatlar esa tadbirkorlik qobiliyati deb yuritiladi. Hozirgi davrda ayrim adabiyotlarda axborot va uning vositalarini, ekologiyani sham aloshida omil deb ko’rsatadilar. Bizning fikrimizcha ular yer va kapitalda o’z ifodasini topadi. Ishlab chiqarish jarayonida biz yuqorida sanab tgan omillarning Hammasi qatnashadi, ular bir-birini tldiradi, bir-biriga ta‘sir qiladi. Ulardan biri blmasa ishlab chiqarish blmaydi yoki samarasiz bladi, ko’zlangan maqsadga erishib blmaydi. Ikki yoki bir nechta ishlab chiqarish omillarining bir-biriga o’zaro ta‘siri natijasida vujudga kelgan mashsulot (tovar yoki xizmat) shajmining o’zgarishi ishlab chiqarish funktsiyasi deyiladi. Ishlab chiqarishning omillari doimo bir xil blib turmaydi, ular sifat va miqdor jishatdan o’zgarishda, rivojlanishda bladi. Ishlab chiqarish vositalari rivojlanib, borgan sari murakkab mashinalar, asbob-uskunalar, stanoklar vujudga keladi. Shuningdek ishchi kuchi sham ongi, malakasi oshgan, yangi mashinalarni yaratadigan, ulardan unumli foydalanadigan blib boradi.

Ishlab chiqarish omillari bir-biriga bog’liq va o’zaro ta‘sirda bladi, birining o’zgarishi ikkinchisiga ta‘sir qiladi. Ishlab chiqarish omillarining o’zaro ta‘sir usuli texnologiyada o’z ifodasini topadi. Kishilar buyumlarning ilgari ma‘lum blmagan xususiyatlarini anglab, tovar va xizmatlarning yangi turlarini tayyorlash sirlarini bilib oladilar, ilg’or texnologiyani qllaydilar, yangi materiallardan, energiya turlaridan foydalanadilar. Ishlab chiqarish omillarining va texnologiyaning o’zgarishi ishlab chiqarishni tashkil etishning mazmuni va shaklining o’zgarishiga, uning takomillaShuviga sabab bladi.

2-§. Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni.

Ishlab chiqarish jarayoni - bu kishilarning iste‘moli uchun o’zarur blgan moddiy va ma‘naviy ne‘matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Moddiy va ma‘naviy ne‘matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish jarayoni kishilar faoliyatining asosiy tomoni, chunki bu jarayonda kishilar rtasida bo’ladigan munosabatlar boshqa Hamma sohalarida – ayirboshlash, taqsimot va iste‘mol sohalariida ry beradigan munosabatlarning xususiyatlarini va ynalishini belgilab beradi.

Ma‘lumki, Har qanday ishlab chiqarish, birinchi navbatda, mehnat jarayonidir yoki boshqacha qilib aytganda, tabiatdagi bor narsalarning ko’rinishini o’zining iste‘moli uchun muvofiq sholga keltirish uchun qilingan faoliyatdan iboratdir. Ana Shu mehnat jarayonida kishilar, eng avvalo, tabiat bilan, uning kuchlari va ashyolari bilan shamda bir-birlari bilan o’zaro ma‘lum munosabatda bladilar. Ishlab chiqarish jarayonida bo’ladigan bu munosabatlarning xarakterini, shakllarini va xususiyatlarini rganish va ularni bilgan sholda ishlab chiqarishni ongli tashkil etish oliy maqsadga, ya‘ni cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanilgan sholda kishilarning sib boruvchi eshtiyojlarini qondirish maqsadiga erihishning birdan-bir ylidir. Moddiy ne‘matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishning ichki qonuniyatlari va uning rivojlanish xususiyatlari kpgina iqtisodchi olimlar tomonidan ko’rsatib berilgan. Ular mehnat kishilar yashashining umumiy asosidir deb ta‘riflaydilar. Demak, mehnat iste‘mol qiymatlarini yaratuvchi sifatida, foydali mehnat sifatida kishilarning yashashi uchun shech qanday ijtimoiy shakllarga bog’liq blmagan sholda abadiy tabiiy o’zaruriyatdir, mehnat blmaganda kishi bilan tabiat rtasida modda almashinuvi sham mumkin blmas edi.

Kishilar o’zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini o’zgartiradilar va iste‘moli uchun o’zarur blgan mashsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bi-lan tabiat rtasida moddalar almashinuvi bilan birga insonning o’zi sham Har tomonlama kamol topib boradi, ya‘ni kishilar o’zining mehnatga blgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qllashni kengaytirib boradi.

Shunday qilib, mehnat jarayoni iste‘mol qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan Harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi iste‘moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat rtasidagi modda almaShuvining umumiy Shartidir, kishi shayotining abadiy tabiiy Sharoitidir.

Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining Hamma bosqichlariga, Hamma mamlakatlarga, el-yurtlarga va xalqlarga xos blib, umum insoniy kategoriyadir (tushunchadir).

Shuning uchun bu jarayon o’zoq tarixga ega blib, oddiy tosh va yog’och qurollardan foydalanib, eng sodda ovchilik va deshqonchilik qilishdan tortib to Hozirgi zamon murakkab texnologiyasiga asoslangan robotsoo’zlik, samolyotsozlik, kompyuter texnikalarini, zamonaviy radio va televidenie vositalarini ishlab chiqarishgacha blgan ylni bosib tdi. Hozirgi davrda mamlakatimiz Shududida bir necha yuzlab tarmoqlar va sohalarida xalqimizning iste‘moli va ishlab chiqarishning o’zi uchun o’zarur blgan iste‘mol buyumlari va asbob uskunalar ishlab chiqariladi.

Ishlab chiqarishning eng yirik sohalarii sanoat, qishloq xjaligi, transport va aloqa, qurilish, savdo, tayyorlov idoralari, moddiy – texnik ta‘minot, kommunal va uy – joy Xo’jaliklari, turli xil xizmat ko’rsatish sohalarii va boshqalardan iborat. Har bir mamlakat o’z taraqqiyotining Shu davrdagi bosqichi uchun o’zarur va qulay blgan tarmoqlar tarkibini vujudga keltirishga Harakat qiladi. Bunda resurslar cheklanganligi hisobga olinib ishlab chiqarishni stirish va xalqning talabini qondirish uchun ta o’zarur blgan, mamlakat mudofaa qobiliyatini mustashkamlashga, chet ellar bilan bo’ladigan shamkorlikni yuksaltirishga imkon beradigan tarmoqlarga aloshida e‘tibor beriladi.

Turli mulk shakllarining teng quqliligi qaror topayotgan Hozirgi tish davrida asholiga turli xizmatlar ko’rsatish miqdori sham smoqda. O’zbekiston YAIMda xizmatlarning ulushi 2000 yilda 36,8 foizni tashkil qilib, uning 8,1 foizi transport va aloqaga, 9,5 foizi savdo va umumiy ovqatlanishga, 19,2 foizi boshqa xizmatlar ulushiga tg’ri keldi. Bu esa Respublikamiz Shukumatining keyingi yillarda asholining turmush Sharoitini yaxshilash uchun olib borayotgan kompleks tadbirlari /individual mehnat faoliyati, kooperatsiya, ijara pudrati, yer, mulk, tadbirkorlik, soliqlar tg’risidagi qonunlar/ natijasidir.

Xo’jalik yuritishning yangi shakli va usullarining asholiga xizmat ko’rsatish, qishloq xjaligi mashsulotlarini, turli chiqindilarni qayta ishlash usullarining iqtisodiyotimizga kirib kelishining ob‘ektiv sababi mehnatkashlarni tovar va xizmatlar bilan ta‘minlash sohalariini rivojlantirishdir.

Bozor iqtisodiyotiga tish Sharoitida mehnat faoliyatining mushim tomoni blgan uy xjaligi imkoniyatlaridan foydalanish /kasanachilik, hunarmandchilik, nonvoylik, uy bog’cha va yaslilari ochish, repetitorlik, qo’shimcha dars tish/ ichki imkoniyatlardan foydalanishning munosib yllaridan biri hisoblanadi, chunki bu usul qo’shimcha binolar qurilishini talab qilmaydi va mablag’ni tejashga imkon beradi va Shu bilan birga xizmatlar to’rini va miqdorini kupaytiradi.

Ma‘lumki, bizda ish vaqtining anchagina qismi uy-ro’zg’or ishiga tg’ri kelmoqda. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga qaraganda, mamlakat asholisi uy-ro’zg’or ishlariga yiliga sarflagan vaqt ijtimoiy ishlab chiqarishga sarflangan ish vaqtiga qaraganda kproq ekan. Buning ustiga uy-ro’zg’or ishlari talaygina quvvatni talab qiladi. Ushbu va Shunga xshash boshqa misollar maishiy xizmatlar ko’rsatish sohalariini yanada rivojlantirish, uy-ro’zg’or ishlarini mexanio’zatsiyalash imkonini beradigan mashina va asbob – uskunalarni kplab ishlab chiqarishni talab etadi. Eshtiyojlar turi qancha kp bo’lsa Shunga binoan ishlab chiqarishning tarmoq va sohalarii sham kengayib boradi. Ularni rganish oson blishi uchun ishlab chiqarish ikki katta sohaga: moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishlarga blinadi.

Moddiy ishlab chiqarish sohasida o’zaruriy moddiy ne‘matlar yaratiladi, nomoddiy sohada esa turli xil ma‘naviy ne‘matlar yaratiladi va xizmatlar ko’rsatiladi. Bu ikki soha bir-biri bilan chambarchas bog’langan sholda rivojlanadi va bir-biriga ta‘sir ko’rsatadi.

Respublika milliy iqtisodiyotida tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalariining YAIMdagi mutloq miqdori va nisbiy ulushi quyidagi ma‘lumotlar bilan xarakterlanadi.

Respublika YAIMda tovarlar va xizmatlar ulushi

(joriy Bozor basholarida)*

Manba: Sotsialno-ekonomicheskoe polojenie Respubliki O’zbekistan o’za 2000 god. Toshkent-2001.8-bet.

Moddiy ishlab chiqarish sohasi o’z navbatida ikki blinmadan — birinchi va ikkinchi blinmalardan iborat bladi. Birinchi blinmada ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxona va tashkilotlarining ishlab chiqarish iste‘moli uchun o’zarur blgan vositalar — stanok, mashina, asbob-uskuna, xom ashyo va turli materiallar ishlab chiqariladi. Ikkinchi blinmada esa xalq iste‘moli uchun o’zarur blgan iste‘mol tovarlari ishlab chiqariladi.

Birinchi blinmada ishlab chiqarishdan chiqqan tovarlar Shu yilning o’zida ikkinchi blimda va xizmat ko’rsatish sohalariida ishlab chiqarish vositasi sifatidaishlatilishi mumkin, ikkinchi blinmada yaratilgan tovarlar va nomoddiy soha xizmatlari o’z navbatida birinchi blinma uchun o’zarurdir. Shuning uchun ular rtasida doimo iqtisodiy aloqalar va munosabatlar sodir blib turadi.

Ammo Shuni ta‘kidlash loo’zimki, ishlab chiqarish jarayoni jamiyat taraqqiyotining Hamma bosqichlari uchun xos blgan umumiy hodisa bo’lsa-da, kishilar, sohalari, korxonalar rtasida ma‘lum shakldagi o’zaro munosabatsio’z amalga ohishi mumkin emas. Shuning uchun ishlab chiqarish jarayoni shamisha ma‘lum bir ijtimoiy shaklda, ya‘ni Shu davrda amal qilayotgan ishlab chiqarish munosabatlariga mos sholda amalga oshadi.

Bozor iqtisodiyoti Sharoitida Har qanday ishlab chiqarish, bir tomondan iste‘mol qiymati yaratishdir, ikkinchi tomondan, moddiy vositalar va mehnatning sarflanishi, yangi qiymatning yaratilishi, boshqacha qilib aytganda, qiymatning sish jarayonidir.

Har qanday mashsulot, Shu jumladan Bozor Sharoitidagi yoki unga tish davridagi mehnat mashsuli sham ikki xil xususiyatga ega: iste‘mol qiymatiga, ya‘ni ma‘lum bir naflilikka va qiymatga ega blib, jonli va buyumlashgan mehnat sarfining ma‘lum miqdorini o’zida mujassamlashtiradi. Bu tovarning o’zaro bog’liq va shamisha bir-birini taqoo’zo qiladigan ikki tomonidir (bu shaqda keyingi MAVZUda batafsilroq txtalamiz). Shuning uchun sham ishlab chiqarish jarayoniga shamisha uning pirovard maqsadi bilan birgalikda qaraladi. Ishlab chiqarishning maqsadi cheklangan resurslardan unumli foydalanib, kishilar eshtiyojini qondirish ekan, uning samarasi tovar va xizmatlarning natural va qiymat jishatdan sishida ko’rinadi. Shu nuqtai nao’zardan olganda ishlab chiqarish jarayoni shamisha naflilikni, ya‘ni iste‘mol qiymatini yaratish, ko’paytirish va qiymatlarning ish jarayoni hisoblanadi, uning asosiy maqsadi esa, iste‘mol qiymatni, ya‘ni nafli tovarni yaratishdan iborat bladi.

Ishlab chiqarishning cheklangan resurslardan foydalangan sholda kishilar eshtiyojini qondirishga qaratilishi va Shunga o’zarur blgan sifat va miqdorda iste‘mol qiymati yaratishni bosh maqsad qilib qyishi uning ijtimoiy ynalishini ifoda etadi. Lekin bu umumiy ijtimoiy ynalish aniq kishilarning, tadbirkorlarning

manfaati bilan bog’langandagina amalga oshadi. Bozor iqtisodiyoti Sharoitida yoki unga tish davrida Har bir mulk egasi yoki tadbirkor ma‘lum miqdorda foyda olishni, sarflangan vositalariga, pul mablag’lariga nisbatan kproq qiymatga ega blishni maqsad qilib qyadi. Shuning uchun ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayoni bir tomondan, iste‘mol qiymatlarini yaratish jarayoni bo’lsa, ikkinchi tomondan, qiymatning sish jarayoni blib hisoblanadi. Masalan, tadbirkor ishlab chiqarishni tashkil etish uchun Har bir tonnasi 1000 smdan 100 tonna, Hammasi blib 100 ming smlik paxta tolasi sotib oldi deylik. U Shu paxta tolasidan ip yigiradi, qllanilgan asosiy vositalar amortio’zatsiyasi, energiya va boshqa xarajatlar 20 ming smni, ish shaqi 30 mingni tashkil etsa, 30 ming smlik foyda oladigan bo’lsa Hammasi blib yaratilgan mashsulotning qiymati 180 ming smni, qshilgan qiymat 80 ming smni tashkil etgan bladi.

Agar biz 80 ming smlik qshilgan qiymatdan 20 ming smini amortio’zatsiya, energiya va boshqalardan iborat moddiy xarajatlar, ya‘ni oldindan yaratilgan qiymatlar deb qarasak 60 ming smlik qiymat, ya‘ni 30 ming smlik ish shaqi va 30 ming smlik foyda Shu ishlab chiqarish jarayonida shosil qilingan yangi qiymat hisoblanadi.

Bozor iqtisodiyoti ssharoitida ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonini quyidagicha ifoda etishimiz mumkin.
Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomoni.

Ishlab chiqarish jarayoni ikki tomonlama tashlil qilib rganilganda uni tg’ri tushunish mumkin bladi. Bu yerda Shuni hisobga olish loo’zimki, oldingi ishlab chiqarish jarayonidan chiqqan ishlab chiqarish vositalari qiymati kamaymagan holda o’zi qancha bo’lsa Shu miqdorda aniq mehnat bilan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar qiymatiga tkao’ziladi. Bu ishlab chiqarish jarayonida qatnashayotgan ayrim tabiiy kuchlar qiymatga ega emas, Shuning uchun ular iste‘mol qiymatini shosil qilishda omil sifatida qatnashsa sham, lekin qiymatning tashkil topishida qatnashmaydi. Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonlama tabiati uning natijalarining sham ikki tomoni borligini ko’rsatadi.

3-§. Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalari.

Har bir korxona yoki ishlab chiqarish bg’inida turli omillarning birgalikda ishlatilishi natijasida mashsulot, ya‘ni tovar va xizmatlar vujudga keladi. Lekin bunday korxonalar soni juda kpdir. Masalan, 2001 yil boshida O’zbekistonda ryxatga olingan Xo’jaliklar soni 203,3 mingta edi. Yuo’zaki qaraganda Har bir korxonadagi individual ishlab chiqarish bir-biridan ajralgan sholda mustaqilga xshab ko’rinadi. Ammo xilma-xil tovarlar va resurslarning uzluksiz oqimida individual mablag’larning Harakatlari bir-biri bilan qshilib, ralib chatishib ketadi. Chunki ayrim olingan individual ishlab chiqaruvchilarning faoliyati va ayrim mablag’lar, mashsulotlarning Harakati o’zaro bog’langandir. Shu sababli, individual mehnatlarning Harakati qshilib ketishi, butun ijtimoiy ishlab chiqarishning, jami yaratilgan tovar va xizmatlarning Harakatini bildiradi. Demak, ijtimoiy ishlab chiqarish o’zaro bog’langan va aloqada blgan barcha individual ishlab chiqarishlarning yig’indisidir. Har bir individual ishlab chiqarish, uning sarmoyasi va resurslari esa ijtimoiy ishlab chiqarishning ajralmas bir blagidir.

Ijtimoiy ishlab chiqarish, ya‘ni turli omillarning Harakati natijasida juda kp turdagi tovarlar va xizmatlar massasidan iborat blgan milliy mashsulot vujudga keladi.

Respublikamizda oldingi davrda mamlakat byicha ishlab chiqarishda vujudga keltirilgan mashsulotlar yig’indisi yalpi ijtimoiy mashsulot deb atalgan. Yalpi ijtimoiy mashsulot ko’rsatkichida yil mobaynida yaratilgan moddiy ne‘matlar yig’indisi hisobga olingan, unda xizmat ko’rsatish sohalariida vujudga keltirilgan ma‘naviy ne‘matlar va xizmatlar qiymati aks etmagan. Lekin bir ishlab chiqarish sohasidan chiqqan xom ashyo, materiallar, yonilg’i va energiyalarning qiymati boshqa sohalarida ishlatilib, bir necha bor tako’ror-tako’ror hisobga olinib, mashsulotning shajmi sun‘iy ravishda oshirib ko’rsatilgan, iste‘molga borib tushadigan tayyor mashsulot esa undan bir necha barobar kam blgan.

Mana Shu tako’ror hisoblashlarga barsham berish uchun shoo’zir milliy hisob tizimiga tilib, endi Mamlakatda vujudga keltirilgan mashsulotlar, ya‘ni tovarlar va xizmatlar yig’indisi yalpi milliy mashsulot deb atala boshlandi. Yalpi milliy mashsulot - bu ma‘lum vaqt davomida, masalan, bir yilda yaratilgan va bevosita iste‘molchilarga borib yetadigan barcha tayyor mashsulot va ko’rsatilgan xizmatlarning Bozor bashosidagi qiymati. Milliy mashsulot moddiy ne‘matlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarii yillik faoliyatining umumiy samarasi blib hisoblanadi. Ichki milliy mashsulot sham xuddi Shu mao’zmunda tushuniladi.

Yalpi milliy mashsulot bilan ichki milliy mashsulotning farqi Shundaki, yalpi milliy mashsulotga mamlakat ichidagi va turli mamlakatlardagi korxonalarda vujudga keltirilgan, qshma korxonalar hissasiga (mamlakatimiz hissasiga) tg’ri keladigan mashsulotlar kiradi.

Boshqa mamlakatlar yoki fuqarolar tomonidan bizning mamlakatimiz Shududidagi qurilgan korxonalar mashsuloti, qshma korxonalardagi mashsulotda ularning hissasi hisobga olinmaydi. Ichki milliy mashsulotda esa mamlakat Shududida ishlab chiqarilgan Hamma mashsulot va xizmatlar (boshqa mamlakatlar korxonalari, qshma korxonalarda yaratilgan Hamma tovar va xizmatlar qshilib) hisobga olinadi. Hozirgi paytda O’zbekistonda kproq ichki milliy mashsulot ko’rsatkichi hisobga olinmoqda. Shuning uchun biz bundan keyin ichki milliy mashsulot tg’risida gap yuritamiz.Mulkdorlar shamda ishchilar o’zlariga kerak blgan iste‘mol buyumlarini aerdan oladilar? Ikkinchidan, ishlab chiqarishni tako’ror olib borish va kengaytirish uchun ular ishlab chiqarish vositalarini qaerdan oladilar? Uchinchidan, ishlab chiqarilgan mashsulotning qaysi qismi mulkdor, tadbirkor va davlatning eshtiyojlarini, qaysi qismi ishchi va xizmatchilarning eshtiyojlarini qondira oladilar?, degan savollar tug’iladi. Bu masalani shal etish uchun ichki milliy mashsulotning tarkibiy qismlarini bilish va tashlil qilish loo’zimdir. Chunki ichki milliy mashsulotning Har bir tarkibiy qismi ishlab chiqarishning mushim samarasi blib hisoblanadi.

Jami ijtimoiy mashsulot bilan yalpi yoki ichki milliy mashsulot rtasidagi farqni aniq tushunish uchun quyidagi jadval ma‘lumotlaridan foydalanamiz.

Bundan ko’rinib turibdiki, jami ijtimoiy mashsulot 1515 birlikni tashkil etadi, ichki milliy mashsulot esa 585 birlikni tashkil etadi.

Lekin bu yerda Shuni aytish loo’zimki, mamlakat miqiyosida tako’ror hisobga yl qymaslik uchun yalpi va ichki milliy mashsulotni hisoblashda sotib olingan xom ashyo, yonilg’i va materiallar qiymati hisobga olinmaydi, faqat qshilgan qiymat hisobga olinadi, ularning yig’indisi esa yalpi yoki ichki milliy mashsulot shajmini ko’rsatadi. Ammo Har bir korxona va tarmoq uchun sotilgan tovar mashsuloti ichki milliy mashsulotdan emas, balki jami yaratilgan ijtimoiy mashsulotdan iboratdir. Masalan, bizning misolimizda paxtani qayta ishlash korxonasi ishlab chiqargan va sotgan mashsulot 285 birlikni, ichki milliy mashsulot hisobiga kiradigan qshilgan qiymat esa 145 birlikni tashkil etadi. Sotilgan mashsulotning (285) 140 birligi xom ashyo, yonilg’i va materiallarni sotib olish uchun ishlatiladi. Shuning uchun biz bu MAVZUda korxonalar va tarmoqlar yaratgan yillik milliy mashsulot shaqida gapirganda kproq jami ijtimoiy mashsulotni nao’zarda tutamiz.

Yalpi va ichki milliy mashsulotlar shaqida esa ushbu kitobning keyingi blimida batafsil tushuntiriladi.

Milliy mashsulot turli korxonalarda va tarmoqlarda yaratilsa-da, ularni umumlashtirib, asosan ikki tarkibda, ya‘ni natural buyumlashgan sholda va qiymat tarkibida hisobga olinadi. Ularning o’zgarishi jamiyatning iqtisodiy rivojlanish dinamikasini aks ettiradi. Moddiy buyumlarning ishlatilishi, ishlab chiqarish yoki shaxsiy iste‘mol vositasi blib xizmat qilishga muvofiq milliy mashsulot o’zining natural buyumlashgan shakli byicha ikki qismdan: ishlab chiqarish vositalari va iste‘mol tovarlaridan tashkil topadi. Keyingisi o’z navbatida iste‘mol buyumlaridan va asholiga ko’rsatilgan turli xizmatlardan iborat bladi.

Ishlab chiqarish jarayonini davom ettirish uchun, birinchidan, iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalarini faqat qiymat sholidagina emas, balki uni moddiy buyum shaklida sham qayta tiklash o’zarur. Buning uchun albatta ichki milliy mashsulot tarkibida ma‘lum miqdorda ishlab chiqarish vositalari natural shaklda mavjud blishi kerak. Ikkinchidan, ishchi kuchining qayta tiklanishi uchun mulk egalari va tadbirkorlarning shaxsiy iste‘moli uchun milliy mashsulot tarkibida o’zarur iste‘mol buyumlari mavjud blishi Shart. Shuning uchun sham milliy mashsulot ikki xil tovar mashsulot sifatida mavjud bladi, bu esa o’z navbatida, ikki yirik blinmalar rtasida tovar ayirboshlash imkonini beradi.

Ichki milliy mashsulot faqatgina natural jishatdan emas, balki qiymat jishatdan sham hisobga olinadi va uning qiymat tarkibi tashlil qilinadi.

Milliy mashsulot qiymat jishatdan uch qismdan iborat bladi, ya‘ni:

Ishlab chiqarish jarayonida iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalarining, ya‘ni ular qiymatining mashsulotga tgan qismi (S).

Yangidan vujudga keltirilgan mashsulotning bir qismi, ya‘ni, ishchilarga tegishli qismi o’zaruriy mashsulotning qiymati (U).

Yangidan vujudga keltirilgan mashsulotning mulkdorlar, tadbirkorlar va jamiyat uchun ishlab chiqarilgan qo’shimcha mashsulot qiymati (M) dan iboratdir. Boshqacha qilib aytganda, oldingi ishlab chiqarish jarayonlarida yaratilgan va ushbu jarayonda iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalarining qiymatidan shamda Shu ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan yangi qiymat, ya‘ni sof milliy mashsulotdan iboratdir (MMqMSQSMM). Chunki milliy mashsulotning bir qismidan ishlab chiqarish jarayonida iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalarining rnini qoplash uchun foydalaniladi. Ishlab chiqarishning o’zluksio’z davom etishi va rivojlanishi uchun iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalari Har qanday asbob-uskunalar, xom ashyo, yoqilg’i va boshqa yordamchi materiallar rnini tldirib turishi talab qilinadi. Buning uchun milliy mashsulotning bir qismidan foydalaniladi.

Demak, sof milliy mashsulot bevosita ishlab chiqarishda band blgan menejerlar, ishchilar, deshqonlar va muxandislar, texnik xodimlarning yangidan sarf qilingan mehnati bilan yaratilgan o’zaruriy mashsulotdan va qo’shimcha mashsulotdan iboratdir.

O’Zaruriy mashsulot deb ishchi va xizmatchilar ish vaqtining bir qismi blgan o’zaruriy ish vaqtida yaratilgan ishchi kuchini normal sholatda saqlash va qayta tiklash uchun o’zarur blgan mashsulotga aytiladi.

O’Zaruriy mashsulot sof milliy mashsulotning mushim qismi blib, bevosita ishchi va xizmatchilarga tegishlidir. Sof mashsulotning o’zaruriy mashsulotdan ortiqcha qismi, ya‘ni qo’shimcha ish vaqtida yaratilgan qismi qo’shimcha mashsulot deyiladi.

Bu qo’shimcha mashsulot tadbirkorlarga va mulkdorlarga shamda davlatga tegishlidir.

O’Zaruriy va qo’shimcha mashsulot jamiyat taraqqiyotining deyarli Hamma bosqichlariga xosdir. Lekin ular rtasidagi nisbat turli davrlarda turlicha bladi. Ibtidoiy jamoa to’zumining dastlabki davrida jamoadosh Hamma kishilarning vaqti faqat o’zaruriy mashsulotni, ya‘ni yashash uchun eng o’zarur mashsulotni topib yeyish bilan band blgan. Keyinchalik, ya‘ni bu to’zumning oxirlariga kelib, qisman mehnat unumdorligi oshib, o’zaruriy mashsulotdan ortiqcha, ya‘ni qo’shimcha mashsulot paydo blgan va uning ayrim kishilar tomonidan o’zlashtirilishi natijasida xususiy mulk paydo blgan.

Kishilik jamiyati taraqqiyotining quldorlik, feodalio’zm va Kapitalizm deb atalmish bosqichlarida qo’shimcha mashsulotning mavjudligi shaqida xech kim munoo’zara qilmaydilar.

Sobiq Sotsialistik jamiyatda kpgina iqtisodchilar qo’shimcha mashsulot faqat xususiy mulkchilik davriga xos deb tushinib, ijtimoiy mulk mavjud blgan davrda u blmaydi deb keldilar. Lekin ular korxonalar olayotgan foyda mashsulotning qaysi qismi ekanligini, davlat boshqaruvi, mudofaa, ta‘lim, fan-madaniyat uchun mablag’lar qaerdan olinishini tushuntirib bera olmas edilar. 1965 yillardan keyingina o’zaruriy va qo’shimcha mashsulot iqtisodiy adabiyotlarda tushuntirila boshlandi. Shoo’zir, Bozor iqtisodiyotiga tish davrida sham bu tushunchani rad qiluvchi kishilar topiladi.

Lekin bunday iqtisodchilarga mulkdorlar va tadbirkorlar olayotgan foyda, foiz, dividend daromadlari, davlat soliqlari, yer rentasi kabi pul ko’rinishidagi daromadlarning tub manbai nima, ular milliy mashsulot qaysi qismining taqsimotdagi Harakat ko’rinishi? – deb srasangio’z javob bera olmaydilar. Foyda va boshqa turli ko’rinishdagi daromadlar manbaini bilmaslik nima uchun tovarlarni ishlab chiqaruvchi korxonalar o’zarar ko’radi-yu, uni sotuvchilar foyda ko’radi degan savollarga sham javob berishda ojio’zlikka olib keladi. Ular iqtisodiy hodisa va jarayonlarning tub ildio’ziga tushunmaganlar, balki uning yuo’zaki tomonlarini rganish bilangina cheklanib qolganlar.

qo’shimcha mashsulotni rad qilish rniga uning mazmunini, Harakat shakllarini puxta rganib, yanada ko’paytirish va taqsimlanishini takomillashtirish yllarini qidirishga kuch sarflash maqsadga muvofiq hisoblanadi.

Har bir korxonada, tarmoqda qo’shimcha mashsulotni ko’paytirish asosan uch yl bilan – ishlovchilar sonini ko’paytirish, ish kunini o’zaytirish va ish kuni chegarasi o’zgarmagan sholda o’zaruriy ish vaqtini kamaytirish evao’ziga qo’shimcha ish vaqtini ko’paytirish yli bilan amalga oshiriladi.

Ish kunini o’zaytirish yli bilan olingan qo’shimcha mashsulot absolyut qo’shimcha mashsulot deb, ish kuni o’zgarmaganda o’zaruriy ish vaqtini kamaytirib, qo’shimcha ish vaqtini ko’paytirish evao’ziga olingan qo’shimcha mashsulot esa nisbiy qo’shimcha mashsulot deb ataladi.

Yil davomida olingan qo’shimcha mashsulotlar yig’indisi qo’shimcha mashsulot massasi, uning o’zaruriy mashsulotga nisbati esa (foizda ifodalanishi) qo’shimcha mashsulot normasi deb yuritiladi.

Agar qo’shimcha mashsulot normasini m1, massasini m, o’zaruriy mashsulotni v bilan belgilasak qo’shimcha mashsulot normasi m1qm|v 100% ko’rinishdagi formula bilan aniqlanadi. qo’shimcha mashsulot Bozor iqtisodiyoti va unga tish Sharoitida qo’shimcha qiymat shaklida namoyon bladi. Ishlab chiqarish jarayonida shosil blgan qo’shimcha qiymat sotilish jarayonida foydaga aylanadi. Foydadan davlat soliq sifatida, ssuda kapital egalari esa foiz sifatida, yer egalari renta sifatida o’z ulushlarini oladilar.

Foydaning qolgan qismi esa tadbirkorlarning sof foydasi blib, uning hisobidan o’zlarining iste‘molini qondiradi, investitsiyani, turli sotsial ynalishdagi ishlarni amalga oshiradilar. Ko’rinib turibdiki, qo’shimcha mashsulotni ko’paytirish shech kimga o’zarar bermaydi, aksincha jamiyat a‘o’zolarining Hammasi uchun manfaatlidir.

Ma‘lumki, qo’shimcha mashsulot bilan o’zaruriy mashsulot rtasida Har doim o’ziddiyat va aloqadorlik bladi. Ularning Har ikkalasida sham butun xalq xjaligini rivojlantirish va jamiyat a‘o’zolarining farovonligini oshirish maqsadlari ylida foydalaniladi.

Lekin ularning sof milliy mashsulotdagi hissasi turli omillar ta‘sirida, masalan, texnika taraqqiyotining rivojlanishi, ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibining o’zgarishi, mehnat unumdorligining ohishi natijasida o’zgarib turadi. Mehnat unumdorligining sishi natijasida o’zaruriy mashsulotning absolyut miqdori sgan sholda sof milliy mashsulotdagi hissasi kamayib, qo’shimcha mashsulotning hissasi oshib boradi.

Hozirgi davrdagi Bozor iqtisodiyotiga doir adabiyotlarda ishlab chiqarish omillari bilan uning samaralari rtasidagi bog’liqlikni ishlab chiqarish funktsiyasi deb atashadi. Masalan, Ishlab chiqarish omillari yer /Ye/, kapital /K/ va ishchi kuchi /I/dan iborat deb farao’z qilsak, olingan mashsulotni /M/ deb olsak, ishlab chiqarish funktsiyasi MqF /Ye. K. I/ dan iborat bladi.

Bu formula ishlab chiqarishga jalb qilingan omillarining, ya‘ni sarflarning Har birligi evao’ziga olingan mashsulotni bildiradi va e‘tiborni kam resurs sarflab, kproq mashsulot olish imkoniyatini qidirishga qaratadi. Undan tashqari, bu ko’rsatkich Har bir mashsulot birligini ishlab chiqarishga va ko’paytirish mo’ljallangangan mashsulot shajmini ishlab chiqarishga qancha resurs sarfi talab qilinishini aniqlash imkonini beradi.

Ishlab chiqarishda foydalaniladigan turli xil omillar sarfini birdaniga yoki ularning ayrim turlarini ko’paytirish yli bilan mashsulot shajmini ko’paytirish mumkin. Lekin boshqa omillar va Sharoitar teng blgani sholda ayrim omillar sarfini oshirish yli bilan mashsulotni cheksio’z kpaytirib blmaydi. Masalan, firma yoki korxonada ishlab chiqarish binolari, mashina, stanok va boshqa asbob – uskunalar soni va sifati o’zgarmagan sholda ishchilar sonini va xom ashyoni ko’paytirish yli bilan mashsulotni ma‘lum miqdorda oshirish mumkin. Bunda bino va asbob-uskunalardan foydalanish darajasi oshiriladi, ya‘ni ular txtovsio’z ishlatiladi, ilgari bir smenada ishlayotgan bo’lsa endi ikki yoki uch smenada ishlatishga erishiladi. Ammo ma‘lum darajaga borgandan keyin qo’shimcha jalb qilingan ishchi kuchi yoki xom ashyolar samarasi kamayadi. Ikkinchidan, ishlab turgan ishchilar soni o’zgarmagan sholda ularni yangi texnika va texnologiyalar bilan qurollantirish, ya‘ni Har bir ishchiga tg’ri keladigan kapital miqdorini oshirish hisobiga sham mashsulotni ko’paytirishga erihish mumkin. Lekin bu jarayon sham cheksio’z emas. Bunda omillardan foydalanish va ularning miqdorini oshirish evao’ziga olingan mashsulotni uch xil lchamda lchaydilar: umumiy mashsulot, rtacha mashsulot va qshilgan mashsulot.

Umumiy mashsulot jalb qilingan asosiy kapital, ishchi kuchi, xom ashyo va materiallardan foydalanish evao’ziga olingan mashsulotning mutloq shajmidir.

rtacha mashsulot esa jalb qilingan Har bir ishchi kuchi yoki kapitalning bir birligiga tg’ri keladigan mashsulotga aytiladi. Bu esa umumiy mashsulot miqdorini umumiy omil (ishchi kuchi yoki kapital) miqdoriga blish yli bilan aniqlanadi. MqM/I. K.

qshilgan mashsulot deb eng snggi qshilgan omil kapital yoki ishchi kuchi evao’ziga sgan mashsulotga aytiladi.

Masalan, tgan yili 100 nafar ishchi kuchi yordamida 100 ming smlik mashsulot olingan bo’lsa, bu yil 120 ishchi kuchi ishlab 130 ming mashsulot olinsa, 20 nafar qshilgan ishchi, 30 ming esa qshilgan mashsulot bladi.

Bu oxirgi qshilgan mashsulot (sgan) miqdorini snggi qshilgan (sgan) ishchi kuchi yoki kapital miqdoriga blish yli bilan qshilgan omil, ya‘ni qshilgan kapital yoki qshilgan ishchi kuchi unumdorligi aniqlanadi.

Ya‘ni qMq(M/(K yoki KMq(M/(I

Bu tushunchalarni quyidagi jadvalda yanada aniqroq ifodalash mumkin.

Bu jadvaldan ko’rinib turibdiki, ikkinchi yili birinchi yilga qaraganda omillar miqdori oshirilgan, ular oxirgi qshilgan omillar deb yuritiladi. Shuningdek mashsulot sham sgan, ana Shu 30 birlikdagi sgan mashsulot oxirgi qshilgan mashsulot deb yuritiladi.

Har bir qshilgan omil evao’ziga olingan qshilgan mashsulot esa qshilgan omil unumdorligi deb aytiladi.