O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Mavzuga doir axborot
Chor Rossiyasi qo‘shinlari Toshkentni ishg‘ol etgach, Buxoro 
amirligi yerlariga yurish boshladi va 1866 yil davomida birin-ketin 
X o‘jand, 0 ‘ratepa, Jizzax qal’alarini bosib oldi. Jizzax ostonalarida 
katta talofot bergan chor qo‘shini Kattaqo‘rg‘onga hujum qilishdan 
oldin uzoq vaqt harbiy tayyorgarlik ko‘rishga majbur b o id i.
Bu vaqtga kelib amirlikda ichki ziddiyatlar nihoyatda kes- 
kinlashgan edi. Samarqand hokimi Sher Ali-inoq zulmidan azob 
chekayotgan shahar aholisi amirga xat yozib, uning o ‘rniga boshqa 
hokim tayinlansa, istilochilarga qarshi oxirgi tomchi qonlari qol- 
guncha kurashajaklarini m a iu m qildilar. Biroq amir xalqning bu 
iltimosini inobatga olmay, Sher Ali-inoqni o ‘z o ‘rnida qoldirdi. 
0 ‘g ‘li Abdumalik hamda Hisor begi Rahmonqul parvonachini 
Samarqand gamizoniga bosh qilib tayinladi va o ‘zi Karmanaga 
jo ‘nab ketdi. Amir ketgach, Sher Ali isyonkor shahar aholisidan 
o ‘ch ola boshladi va shahaming bir necha m o“ tabar kishilarini 
qatl ettirdi. Amir Muzaffaming saroy tarixchisi Mirzo Somiyning 
fikriga qaraganda: «...unga (Abdumalikka) xalqning itoat etishi va 
bo‘ysunishini ko'rolmaganligi bois» Sher Ali-inoq amirga Abduma­
lik to i a Samarqanddagi g ‘alayonlarning sababchisi, degan uydir- 
mani yetkazdi. Bu gapga ishongan hamda o‘g ‘lining xalq orasida 
obro‘si oshib ketishidan cho‘chigan amir valiahd Abdumalikni 
Samarqanddan chetlashtirib, G ‘uzorga hokim qilib yuboradi.
Abdumalik G ‘uzorda b o ig a n vaqtda chor qo'shinlari Samar- 
qandga hujum qilib, 1868 yil 2 may kuni uni bosib oldilar. 18 mayda 
esa K attaqo'rg'on taslim bo'ldi. Samarqand va K attaqo'rgon qo'l- 
dan ketganligi va otasining tobe b o iib , sulh tuzish niyatida 
gubematorga elchi yuborganligidan xabar topgan Abdumalik
153
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kurashni davom ettirishga ahd qiladi. To‘raning lashkarboshilari 
Hisor qabilalari, Sherobod qo‘ng‘irotlari, Qarshi o ‘zbeklari, ersori 
turkmanlariga maktublar yo‘llab, ularni jihodga chorladilar. Barcha 
viloyatlardan g ‘azot talab odamlar kelib, G ‘uzorga to'plandi. Qisqa 
fursat ichida bir necha to 'p yasab, harbiy jihozlar hozir qildilar. 
Amirlikning Sharqiy Buxoro hududi butunlay Abdumalik qo'l 
ostiga o'tdi. Bu viloyatlardan tashqari Amudaryo bo‘ylaridan 
turkmanlar, Farg‘onadan qora qirg‘izlar, Marv hududidan jangovar 
tekinlar va hatto Hirot atroflaridan afg‘onlar ham yetib kelib, 
Abdumalik qo'shinining saflarini toidirdilar.
Q urol-yarog1 hozirlagach, Abdumalik to ‘raning lashkari G ‘u- 
zordan chiqib, Shahrisabz orqali Samarqandga otlandi. Shahrisabz 
begi B obobektoiaga peshvoz chiqib, jamiki qo‘shini bilan unga 
qo‘shildi. Abdumalik bayrog‘i ostida to ‘plangan ulkan qo‘shin 1868 
yilning 31 mayidan 1 iyuniga o ‘tar kechasi Samarqand devorlari 
atrofiga yaqinlashib keldilar. Bu yerda ularga eshon Umarxon Max- 
dum boshchiligidagi ruslarga dushmanona kayfiyatda b o ig a n ma­
halliy kuchlar ham kelib qo‘shildi. Q o‘zg ‘alonchilaming birlashgan 
qo‘shni hech bir qarshiliksiz shaharga kirib, Samarqandni egallashga 
muvaffaq b o id i. Shahar aholisi ham ularga qo‘shildi. Ozchilikni 
tashkil etgan dushman gamizoni qo‘rg‘onga kirib yashirindi. Q o‘z- 
g ‘alonchilar qo‘rg‘onni qamal qilishga kirishdilar. Shu qo‘rg‘on 
ichida qolgan rassom V.Vereshcnagin m aium oti bo‘yicha, ulaming 
gamizonida 500 ta askar b o ig a n , mujohidlar esa 20000 kishini 
tashkil etgan. Bu vaqtda Turkiston general-gubematori K.P.Kaufman 
(1867-1881 yillar) asosiy kuchlarini Chag'noqda to'plab, Zirabuloq 
jangiga hozirlik ko’rayotgan edi. Bunday qulay vaziyatdan 
foydalangan Katta To‘ra qo'shini bosqinchilarga tinimsiz zarba 
berib, qal’a devorlarini bir necha joyidan teshib o ‘tdi va bir qancha 
rus askarlarini asir oldi. Ammo, ming afsus bilan ta ’kidlash joizki, 
chor qo‘shinlarining harbiy texnika jihatidan ustunligi tufayli, qal’a 
atrofida minglab Vatan himoyachilari dushman to ‘plaridan yer 
tishladilar. Shunga qaramay, isyonchilar g ‘alabaga ishonch bilan 
kurashni davom ettirdilar. Samarqand qo‘zg‘aloni haqidagi xabar 
Kaufmanga etib bordi. U Zirabuloq yaqinida amir qo‘shinini tor- 
mor keltirib, tezlik bilan Samarqandga qaytdi. Kaufman 8 iyunda 
Samarqandni to'plardan yoppasiga o'qqa tutish va yoqib yubo- 
rishni buyurdi. Dushmanning kuchli zarbasiga dosh berolmagan 
musulmon lashkari chekinishga majbur b o id i. Abdumalik t o i a
shahardan chiqib, qolgan-qutgan qo‘shini bilan Shahrisabzga 
j o ‘namoqdan o ‘zga chora topa olmadi.
154
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Q o‘zg‘alon bostirilgach, 9 iyun kuni Samarqandda q irg in
boshlandi. Yuzlab odamlar otib tashlandi. Shaharni talon-toroj 
etish uchun uch kun askarlar q o iig a topshirildi, so‘ngra o 't quyib 
yuborildi.
Samarqandda boiayotgan bu voqealar bilan bir vaqtning o ‘zida 
Buxoroda ham 3000 kishidan iborat ulamolar, shayxlar va madrasa 
toliblari dushmanlarga qarshi kurashga otlandilar. Karmanaga 
kelib ular amirga shunday so‘zlar bilan murojaat etganlar: «Bizlarga 
bosh b o iib , yovga qarshi yur, tokim, biz sening oldingda jang qila 
turib qurbon bo iay lik ; agar istamasang, bizlarga o ‘z qo‘shiningning 
otlari va qurollarini ber; biz o ‘zimiz ular bilan jang qilishga 
boramiz, sen esa shu yerda qol, hordiq chiqarib, k o ‘ngilxushlik 
qil». Muhammad Rizo Ogahiyning keltirgan m aium otlariga ko‘ra, 
ulaming bu so'zlaridan nihoyatda g ‘azablangan amir Muzaffar 
mullalarning hammasini qirib tashlamoqchi bo‘ladi. Lekin u o ‘zini 
tutib: «Sizlar saflariigizni buzmay Samarqandga boraveringiz, men 
harbiy tayyorgarliklami tugallab ikki-uch kundan keyin y o ig a
chiqam an»,- deb javob beradi. G ‘azovotchi mullalar y o ig a tush- 
gach, amir yashirin ravishda Samarqand hokimi va u yerda turgan 
dushman qo‘shini qo'm ondoniga xabar yetkazib, ulami shaharga 
kiritmasdan, qirib tashlashni maslahat beradi. Ular huddi aytilganday 
y o i tutib, mullalarga kutilmaganda hujum qiladilar va ulami 
qirib tashlaydilar. Amirning xoinligi tufayli yana minglab Vatan 
himoyachilari erk va ozodlik y o iid a shahid boidilar.
Abdumalik Samarqandni tashlab G ‘uzorga chekingach, amir 
1868 yil 28 iyunda Rusiya bilan sulh tuzdi va Kamianadan Buxoroga 
qaytdi. Poytaxtga qaytgach, amir o ‘g iig a maktub y o ila b , Rusiya 
bilan sulh imzolanganligini m a iu m qiladi va unga har qanday 
yovuz xatti-harakatlardan o ‘zini tiyishni buyuradi. Abdumalik 
ota-sining bunday nojo‘ya harakatidan qat’iy norozi b o iad i. U 
G ‘uzorda viloyat a ’yonlarini to ‘plab, ularga otasining kirdikorlari- 
dan shikoyat qiladi. Hozir b o ig a n lar yakdillik bilan bunday hatti- 
harakatlari uchun amir taxtdan tushirilishini va bir tomchi qon 
qolguncha shariatni himoya qilish lozimligini m a’qullaydilar.
Shu o ‘rinda Abdumalik to'raning asl maqsadi haqida bir-ikki 
o g iz so‘z yuritmoqchimiz. Abdumalik mamlakat o g ir vaziyatda 
qolg‘anidan foydalanib, taxt uchun kurashmadi. Aksincha, amirlik- 
ning Sirdaryodan Samarqandgacha b o ig a n hududlari dushman 
q o iig a o ‘tganidan, otasining Buxoro amirligi uchun o‘ta adolatsiz 
hisoblangan sulh tuzib, murosasozlik siyosatini yuritganidan ran- 
jigan valiahd ham otasiga, ham chor Rusiyasi qo‘shiniga qarshi 
kurashga bel b ogiadi. Ogahiyning keltirgan m aium otlari bu
155
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

fikming nechog‘li haqiqat ekanligini tasdiqlaydi: «Abdumalik to'raga 
otasining o'rus bilan musolaha qilib, mutobaat ko‘rguzgani m a’qul 
tushinay, xizmatdagi ahli sipohning umarosin va hamul atrofdagi 
jam i' elat va bilodning‘ akobir va kadxudosin (oila boshliqlarini) 
xizmatiga undab, otasining har oyda o ‘n ikki ming tillo mohona 
muqarrar qilib, askar ahli ilmni qatli om etib, kofirg‘a tobe b o ‘lg‘onini 
shikoyat tariqasi bila bayon etti. Hamma ittifoq bilan Abdumalik 
to ‘raga dedilarkim, bizlar ham otangizdan bezormiz... Endi siz 
bizlarga bosh bo‘lub oldimizg‘a tushing, to avval borib otangiz 
bila urushali... Buxoro shahrini musaxxar qilsak, ondin so'ng sizni 
podshoh qilib, o ‘rus kufforining qasdig'a yurush qilurmiz...» Mirzo 
Somiy ham butun mamlakat aholisi Abdumalik to ‘rani qo'llab- 
quvvatlaganligini quyidagicha bayon etgan: «Ish shu bilan tuga- 
diki, janobi oliylarining Olloh taolodan bo'lak hech kimi qolmadi, 
chunki barcha jon-dili bilan to'rani derdi».
Shunisi e ’tiborga sazovorki, Abdumalik to'raning ham otasi, 
ham chor bosqiniga qarshi kurashganligini o ‘sha davr muarrixlari 
bilan bir qatorda jang harakatlarida bevosita ishtirok etgan chor 
zobitlarining o'zlari ham e ’tirof etr.dilar. Jumladan, uzoq yillar 
O 'rta Osiyoda yashagan chor Rusiyasi polkovnigi D.N.Logofet 
uni shunday ataydi: « 0 ‘z vaqtida ham Buxoro amiri, ham ruslarga 
qarshi isyon bayrog'ini ko'targan va o'zining Buxoro taxtiga b o ‘lgan 
huquqlaridan voz kechishni istamagan Buxoro taxtining valiahdi 
Abdul-Malikxon...». Buxoro-Rusiya urushida ishtirok etgan, ko ‘plab 
voqealarning guvohi bo'lgan zobit M.A.Terentev ham Abdumalik- 
ning ruslarga nafrat bilan qaraganligini yashirib o ‘tirmagan: 
«Uning isyon bayrog'ini ko‘targan to 'n g 'ich o 'g 'li Katta To'ra 
o ‘zining bosqinchilarga bo'lgan nafrati tufayli katta shuhrat qozon- 
gan va ba’zi joylarda amir deb e ’lon qilingan edi».
Darhaqiqat, Abdumalik to'raning keyingi sa’y-harakatlari ham 
birinchi navbatda Buxoro davlatining ozodligi uchun kurashga 
qaratilgan edi. Bu gal Abdumalik atrofiga avvalgidan ham ko'p 
odam yig'ildi. Hatto amiming lashkarboshilari va yirik amaldorlari 
ham To'ra xizmatiga kirib, kurash yo'lini tanladilar. Abdumalik 
mujohidlarga bosh bo'lib, Buxoroga qarab yurmoqchi bo'lib turgan 
bir vaqtda, amir ham «beboshlami» jazolam oq uchun Buxorodan 
Qarshiga qo'shin tortdi. Amir G 'uzorga kelgach, Abdumalikka 
qarshi Tug'aym urod-biy va Yo'ldosh-biy boshchiligida qo'shin 
jo'natdi. Buxoro lashkari va Abdumalik qo'shini o'rtasida Foniyte- 
pada bo'lgan jang natijasiz tugadi. Bobobek qo'shini bilan birlash- 
moq viyatida Abdumalik keyingi kun Shahrisabzga qarab yurdi. 
Amir Abdumalikni tutib berishni so'rab, Bobobek va Jo'rabekka
156
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

iltimosnoma yubordi. Beklar kelishib amirga o 'g'lining aybidan 
o'tishini so'rab maktub bitdilar. Maktubni o'qib g ‘azabga mingan 
amir qo'shinga jangga kirishga buymq berdi. Ikki qo'shin o'rtasida 
uch kun davom etgan to‘qnashuvda Abdumalikning qo‘li otasidan 
usmn keladi.
Bu vaqtda amirlikning shimoliy tumanlanda ham xalqning 
noroziligi kuchayib, qarshilik harakatlari va g ‘alayonlar kundan- 
kunga avj olmoqda edi. General Terentevning guvohlik berishicha: 
«16 avgustda Siddiq (Sulton Sodiq Kenesarinni shunday atashgan) 
amiming yo'qligidan foydalanib, Nurota qal’asini egalladi va 
Karmanaga qarab yurdi. Valiahd uni Karmanaga bek etib tayinladi». 
Abdumalikning safdoshi bo‘lmish Siddiqqa qarshi amir 13 ming 
kishilik qo‘shin yubordi. Karmana shahri ostonasida amiming bu 
qo'shini tor-mor etildi. Amir yuborgan ikkinchi qo'shin esa jang 
qilmay turib, Siddiq to 'ra tarafiga o'tdi. Bu g'alabadan keyin Kar­
mana aholisi Siddiq to'rani shaharga kiritib, uni hukmdor deb 
e ’lon qildi. Amir Karmanadagi tang vaziyatni hisobga olib, poytaxt 
muhofazasini ta ’minlash maqsadida jangning uchinchi kuni Shah- 
risabzni tark etdi. U Chiroqchida 1500 qo'shin qoldirib, qolgan bar­
cha lashkari bilan Siddiq to'raga qarshi yurdi. Amir Shahrisabzni 
tark etishi bilanoq, Abdumalik qo'shini avval Chiroqchi, so'ngra 
Qarshini egalladi.
Saltanat tizgini qo'lidan ketishiga ko'zi yetib, sarosimaga tush­
gan amir Muzaffar Kaufmanga maktub bitib, undan yordam so'radi. 
Mirzo Somiyning xabar berishicha: «Gubemator rozilik barmog'ini 
ko'ziga surtib, 10 ming sinalgan, jang ko'rgan askarlarini 10 ta 
momoqaldiroq ovozli, yashin sochuvchi zambaraklar bilan ajratib, 
ulami to'raga qarshi yubordi».
Chor hukumatining rahbarlari uchun Said Muzaffardek kishining 
amirlikni boshqarishi aym muddao edi. Ular buni o 'z asarlarida 
ochiq-oydin bayon etganlar. «...hech kim yoqtirmaydigan, xalqqa 
manzur bo'lm agan va qat’iyatsiz Said Muzaffar biz uchun serg'ayrat 
va mashhur fidoyi Katta To'raga qaraganda qulayroq edi». - deb 
yozadi general Terentev.
Xullas, general Abramov boshchiligida ajratilgan qo'shin 
Jomga kelib o'm ashdi. «Bizning Kitobga yurishimiz, - deb hikoya 
qiladi Terentev,- Shahrisabz beklarini Qarshidan 4 ming qo'shinni 
artilleriyasi bilan chaqirib olishga majbur qildi. Shu tariqa, Katta 
To'raning faoliyati birmuncha vaqt to'xtatib qo'yildi». Bu vaqt 
ichida amir Shahrisabz beklari va Abdumalik yordamidan ajralib, 
yakkalanib qolgan Siddiq to'ra qo'shinini mag'lubiyatga uchratdi.
157
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xatirchi va Nurotada o ‘z beklarini tayinlab, 1868 yilning oxirlarida 
Abdumalikning 8 ming kishilik qo‘shiniga qarshi yurdi.
Buxorodan amir qo‘shinlari, Kitobdan rus askarlari Qarshiga 
qarab yo‘lga chiqdilar. Buning xabarini eshitgan To‘ra va uning 
lashkarboshilari xalqni muqaddas jangta chorlab, umumiy harbiy 
safarbarlik e ’lon qildilar.
Qarshidan 9 chaqirim narida joylashgan Q o‘ng‘ir tepaligida 
Abdumalik lashkari chor qo‘shini bilan to ‘qnashdi. Jang avjiga 
chiqan bir pallada Koson tomonidan Buxoro qo‘shini ham yetib 
keldi. Chor askarlari va amir qo‘shini to ‘p va miltiqlardan tinmay o ‘q 
yog‘dirib, istehkomlami vayron qildilar. Chor Rusiyasi qo'shinining 
harbiy texnika jihatidan ustunligi tufayli minglab kishilaming qirilib 
ketganligini Somiy alam bilan qayd etadi: «Muntazam nasoro 
qo‘shini jangda to ‘p kullalariyu, miltiq o'qlaridan boshqa qurolni 
ishga solmaganini, o ‘zbeklar esa maydoni harbda (yuzma-yuz) 
jang qilish va mardonavor kurashga odatlanganligi hamda bunday 
g ‘irrom urush to ‘g ‘risida hech bir tushunchasi y o ‘qligi sababli 
bulaming jasurligiyu mardligi oqibatda o ‘lim va shikastlanishdan 
b o ia k samara bermadi va ular chekindilar». 23 sentyabrda Qarshi 
chor qo‘shinlari tomonidan egallandi. Rastalar va hovlilar talon- 
toroj etildi.
Shahar obdon talangach, general Abramov mahalliy aholiga 
g'alati chaqiriqnomalar tarqatgan. Unda Abdumalikka quyidagi 
ayblar qo‘yilgan: «Buxoroga podshohlik qilish istagiga berilib, 
xudo va buyuk payg‘ambari Muhammadni esidan chiqardi va hali- 
hanuz o ‘zining jinoyatkor q o iin i o ‘z hukmdori va otasiga qarshi 
ko‘tarmoqda». So‘ngra u aholiga murojaat etib unga: «o‘zini ayashni 
va musulmon qoni to'kilishiga olib bormaslikni» ta’kidlagan. 
Bosqinchilik qilib birovning yurtini vayronaga aylantirgan, shu 
yurt tuprog‘ini minglab musulmonlar qoni bilan yuvgan general- 
ning bu fikrini qanday izohlash mumkin?
1868 
yilning oxirlarida kapitan Grebenka boshchiligidagi chor 
qo‘shinlari ikkinchi to ‘qnashuvda Abdumalik lashkari ustidan uzil- 
kesil g ‘alaba qozondi. Abdumalik jangda 4 ming yigitidan ajralib, 
Shahrisabzga chekindi.
Ogahiyning hikoya qilishicha, Rusiya askarlari Samarqandga 
qaytgach, u yerdan Shahrisabzga: «To'rani yo ularga yoki am irg'a 
topshirishlarini, aks holda shaharga ikki tomondan hujum uyush- 
tirilib, biror kishi ham tirik qolmasligi» to ‘g ‘risida tahdidli talab- 
noma yuborganlar.
Janglarda holdan toygan, ko‘p talofot ko‘rib, saflari siyraklash- 
gan qo‘shin va ibtidoiy harbiy texnika bilan chor qo‘shinini yengib
158
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'lm aslikni tushungan hamda begunoh xalqning qirilib ketishini 
istamagan Bobobek bilan Jo'rabek Abdumalikka quyidagi maz- 
munda maktub bitganlar: «...umidimiz shulki, siz Shahrisabzga 
kelib, yurtimizga balo selining kelish yulini ochmaysiz, ham taq- 
dir o ‘z qo‘li ila parda ortidan biron nimani namoyon etmaguncha 
bir oz fursat tog'lar orasinda o'rinlashgaysiz» Maktub mazmuni 
bilan tanishgach, To‘ra «baxtsizlik uzangasiga oyog‘ini, umidsizlik 
siynasiga boshini qo‘yib» Xorazm sari ravona bo‘ldi. Ketayotib, 
Xatirchiga yetganda, uning hokimi, yovning asosiy tarafdorlaridan 
biri Rahmatchi-biyni qatl ettirdi. U 1868 yilning 22 dekabrida 400 
suvoriysi bilan Xorazm xoniigi hududiga yetib keldi. Abdumalik- 
ning kelganini eshitgan Xiva xoni Said Muhammad Rahimxon 
(1865-1910) otaliq Muhammad Rizo Ogahiy bilan devonbegi 
Muhammad Niyoz Munisni uni kutib olish uchun yuboradi. Ertasi 
kuni xon Abdumalikni qabul qilib, unga benihoyat muruvvat 
ko‘rsatadi. To‘raga har oyida 1500, hamrohlariga esa 500 tilla tanga 
miqdorida moyana belgilaydi. «Xon unga shunchalik k o'p iltifot 
k o ‘rsatdiki, - deb yozgan edi bu voqealaming shohidi bo‘lgan 
Ogahiy,- biror bir o ‘g ‘il o ‘z otasidan buning mingdan birini ham 
ko‘rmagan». Ammo vatani dushman q o iid a turganda unga bu 
mulozimatu iltifotlar tatimas edi. Nihoyat, Abdumalik asl niyatini 
xonga m a’lum qilib, undan harbiy madad suraydi. Xon unga 
voqealaming borishini kutib, Xorazmda qolishini yoki uzrxohlik 
bilan otasining oldiga borishini maslahat beradi. K o‘zlagan maqsa- 
diga erisholmagan Abdumalik afg'onlar yordamiga umid bog‘lab, 
A fg‘oniston sari otlandi. Biroq, o ‘sha vaqtda afg‘on amirlari bilan 
Buxoro amiri o'rtasida do‘stlik munosabatlari mavjudligi tufayli 
Abdumalik A fg‘onistonda xayrixohlik bilan kutib olinmadi. Bu uni 
Hisorga qaytishga majbur etdi. Abdumalik Hisor beklarining yor- 
dami bilan qaytadan qo'shin to'plam oqchi bo'ldi. Afsuski, ular ham 
to'rani qo'llab-quvvatlamadilar. So'ngra u Qorategin orqali o'tib 
Qoshg'arga - Yoqubbek (1820-1877) huzuriga y o 'l oldi. 1873-1877 
yillar davomida u Yoqubbek saroyida yashadi. Yoqubbek vafot 
etgach, Q oshg'ar Xitoy tomonidan bosib olindi. Abdumalik esa 
inglizlardan himoya va madad istab, Hindistonga o'tib ketdi. 
Inglizlar Abdumalikni kurashni davom ettirishga undadilar. 1886 
yilda Kalkuttada ingliz qirolligi vakillari, Abdumalik va Afg'oniston 
amiri Abdurahmon ishtirokida kengash bo'ldi. Inglizlar Abdumalikka 
harbiy yordam berishni va’da qildilar. Biroq Hindistonda milliy ozod­
lik harakatining kuchayishi inglizlaming Abdumalikka A fg'oniston 
orqali harbiy yordam berish imkoniyatini cheklab qo'ydi. 1887 yil 
Rusiya bilan Angliya o'rtasida Afg'oniston chegarasini belgilash
159
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yuzasidan bitim tuzilganidan so‘ng inglizlar 0 ‘rta Osiyo masala- 
siga aralashishdan o ‘zlarini tiydilar. Shundan keyin Abdumalik 
umrining oxiriga qadar (1909) Peshovarda istiqomat qildi.
Abdumalik uzoq yillar davomida Turkiston tuprog‘ida va 
Xurosonda turib, mustaqillik uchun chor Rusiyasi bosqinchilariga 
qarshi kurash olib bordi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgan 
bugungi kunda, uning nomi ham milliy istiqlol, erk va ozodlik 
y o iid a jonini fido qilgan o ‘nlab vatanparvarlar qatorida hurmat va 
e ’zoz bilan esga olinishga va ardoqlanishga loyiq1.
* * *
Kitob hokimi Jo‘rabek va Shahrisabz hokimi Bobobek esa 
vatanparvarlik kurashini davom ettirib, Buxoro amiri M uzaffar va 
uning homiysi bosqinchilarga tahdid solib turdilar.
Buxoro amiri Muzaffar butun amirlikdagi vatanparvar kuchlar- 
ning darg‘alari b o iib qolgan Kitob va Shahrisabz hokimlari J o ia b e k
va Bobobekka qarshi kurashda yordam s o ia b 1870 yilda fon 
Kaufmanga murojaat qilgan edi. Amir unga o ‘z elchisi orqali yana 
bir muhim simi ham oshkor qildi. Afg'oniston amiri Sheralixon bilan 
J o ia b e k o ‘rtasida tuzilgan ittifoqni m a iu m qildi. Turkiston general- 
gubematori bu xabarga favqulodda e ’tibor qaratdi. Fon Kaufman
1869 yilda Toshkentga A fg‘onistondan qochib kelgan Sheralixon- 
ning jiyani sardor Abdurahmonxonni uzoqni ko‘zlab o ‘z panohiga 
olgan va unga nafaqa tayinlagan edi. Kitob hokimi Jo iab ek n in g
bosqinchilarga qarshi A fg‘oniston amiri bilan birga bitim tuzgani uni 
g ‘oyat tashvishga soldi. General-gubemator imperiya tashqi ishlar 
vazirligi Osiyo departamenti direktori N.Stremouxovga 1870 yil
16 avgustda y o ilag an maktubida o ‘z tashvishini bayon qildi. 
Imperiya hukmron doiralari fon Kaufmanga zudlik bilan tegishli 
choralar k o iish n i tavsiya qildilar. Turkiston harbiy okrugi qo‘mon- 
donligi isyonkor beklarga qarshi qaratilgan maxfiy operasiya 
tayyorlashga kirishadi. Bu operasiya rejasining ijrosi Zarafshon 
okmgi b o sh -lig i general Abramovga topshirildi. Unga yordamga 
polkovnik Sokovnin boshchiligidagi diviziya ham beriladi. General 
Abramov boshchiligidagi asosiy kuchlar to ‘plar bilan ta’minlangan 
edi.
1870 yilning erta bahorida talvasaga tushgan general Abramov 
6 rota, 200 kazak, otliqlar batareyasi va raketa moslamasi divizioni 
bilan Zarafshonning istilochilarga qarshi koiarilayotgan yuqori 
oqimidagi aholini jazolash uchun y o ig a chiqadi va Iskandarko‘1
1