|
Mirzo Abdulazim Somiy.
K o 'rsa tilg a n asar, 96- bet.
’’O 's h a asar, 97-bet.
144
www.ziyouz.com kutubxonasi
lash niyatidadirlar, hozir ham ulami bartaraf etishga tayyor turib-
dirlar. Bas, ulaming qarshiligini sindirish bizdan ko‘ra, ko‘proq
guber-natorga zarurroqdir»3, degan fikrga keladilar.
Amir Muzaffar shundan keyin gubematorga quyidagi mazmunda
xat yozadi: «To‘ra atrofida boiayotgan urug'-qavm lar g ‘alayoni,
norozilik to ‘lqini, ul yuksak davlatga b oiayotgan ishonchsizlik aslida
bosqinchilaming kelishi tufaylidir. Shu bois, Buxoro va Rossiya
davlati o'rtasida do‘stlik va tinchlik o ‘matilgandan keyin norozilik
to iq in i kuchayib ketdi... Siz tarafingizdan t o i a va qavmlaming
g ‘alayoni asoslarini yo‘q qilib tashlash uchun zambarak va aslahalar
bilan qurollangan qo‘shin guruhini yubormoq vojibdir»
Abdumalik t o i a rahbarligidagi qarshilik harakati, nafaqat
taslimchi amir Muzaffar hokimiyatiga, balki, eng aw alo Turkistonga
chovut solib, uni mazlum etayotgan yovni haydab yuborishga
qaratilgan edi. «Abdumalikxon rahnamoligida, - deb ta’kidlagan
edi D.N.Logofet, - Qarshida yangi qo‘shinlar yigilayotganligi yana
umsh xavfim sola boshlagan edi. Shu sababli g ‘alayonchilar ja m ‘
b o ig a n Qarshi shahriga maxsus otryad yuborishga qaror qilindi»2.
Kaufman jazavaga tushib, general Abramov boshchiligida eng
saralangan, jangari askarlami tish-tim ogiga qadar qurollantirib,
xonlikning asosiy shaharlaridan b o ig a n Qarshi ustiga j o ‘natadi.
1868 yilning 28 iyunida Samarqanddan Jom y o ii orqali yetib kelgan,
amir Muzaffar kuchlari bilan birlashgan general Abramovning 6
rotasi, 8 to ‘p gumhi va 200 kishilik raketa qurilmalari batareyasi
Qarshi tomon yuradi. Chor Rossiyasi qo‘shinlari qo‘mondonligi,
shaxsan Kaufmanning b u y ru g i bilan ko‘p oim ay, janglarda
sinalgan, Jizzaxni qonga botirgan jangari qo‘shinni tish-tirnogigacha
qurollantirib Qarshiga yoilaydi. Amiming ham 10 ming sarbozi3 ot
o ‘ynatib, Abdumalik to i a va uning tarafdorlariga qarshi yurishga
chiqadi. Rus qo'shini Q o‘n g irto v tomonidan, amir lashkari Koson
tarafdan yopirilib kela boshlaydi. 0 ‘rtada qattiq jang boshlana-
di - Y oidosh Eshik og‘oboshi 2 ming kishilik otliq jangchisi bilan
yovlar safini buzib, jasorat ko isatadi. Zambaraklar, miltiqlar oldida
qilich, nayza ish bermay qoladi. Gumbirlab otilayotgan zambaraklar
mudofaachilar safini siyraklashtirib, maydonni minglab jasad bilan
to id irib tashlaydi. Ular Qarshini amir Muzaffar xohishi bilan
beayov to'pga tutib, g ‘olib boiadilar. So‘ngra Chortoqqa yetib,
qal’ani vayron qilishga kirishadilar. Mirzo Abdulazim Somiy bu
1 O 's h a asar, 98-bet.
-Logofet D.N.
K o 'rsatilg an asar, 29-bet.
'Mirzo Abdulazim Somiy.
K o 'rsatilg an asar, 98-bet
145
www.ziyouz.com kutubxonasi
jang tafsilotini hikoya qilar ekan, «Qarshi qo'rg'onida ko‘p odam
halok bo'ldi, tirik qolganlaming qochishdan bo‘lak chorasi qolmadi.
Ular q o 'rg 'o n devorlari ortiga, bog‘-ro g ia r ichiga qochib jon
saqladilar»1, deydi achinish bilan. Muarrix Qarshining chor Rossiyasi
tomonidan istilo etilish yilini 4 satrlik tarixda («Fathi Qarshi va
Nasaf») keltirib, bu voqeaning 1288 hijriyda (1871/72 m.y.) sodir2
boiganligini ta ’kidlaydi. «Maxfiy qolmasinki, - deb uqtiradi tarix-
ch i,- dushmanlar Qarshini olganlaridan so‘ng uni beomon talab,
shahami Buxorodan kelgan lashkar boshliqlariga topshirib, katga
o ija bilan qaytdilar».
Qarshi shahrining qadimiy qal’asi vayron etiladi, aholi qirg'in-
barotga duchor qilinadi. Shaharni qilichlar soni bilan emas, balki
0
‘sha vaqtda eng ommaviy qirg‘in vositalari b o im ish artilleriya
va raketa moslamalari ustunligi tufayli qo'lga kiritgan dushmanlar
uni yana amir Muzaffar tasarrufiga beradilar. «Abdumalikxon
lashkarini tor-mor qilib, rus qurolining kuchi bilan zabt etilgan
Qarshi shahrining, Buxoro xonligidagi ikkinchi poytaxtning Buxoro
amiriga qaytadan topshirilganligidan buxoroliklaming o'zlari hay-
ratga tushgan edi. Rus otryadi esa Samarqandga qaytib ketadi»', -
deb yozadi keyinchalik alam bilan D.N. Logofet.
Rus qurolining quchi bilan qonga botirilib, istilo etilgan Qar
shining amir Muzaffarga qayta in'om etilishi besabab boim agan.
Zotan, chor qo‘shinlari Turkistonni bosib olishga kirishganlaridan
buyon bu xildagi «olijanoblik» misli ko'rilm agan ish bo‘lgan edi.
Yana shu D.N.Logofet istilochilarning bu xildagi «qo‘li ochiqligi»
sabablarini shunday izohlaydi: «Turkistonda ms qo'shinlarining kam
sonli ekanligi va Angliyadan hadiksirash, ishning umumiy mohiyatiga
unchalik muvofiq tushmaydigan shunday qarorga kelishga undagan
edi»4.
Buxoro xonligining Rossiya tarkibiga so'zsiz, to 'la kiritilishiga
ashaddiy tarafdor bo'lgan D.N.Logofetning bu xulosasida jon bor,
albatta. Gap shundaki, Abdumalik to'ra. oxir-oqibatda, dushmanga
qarshi kurash yo'lida o'ziga ittifoqchi izlay-izlay, oxiri inglizlarga
tobe’ bo'lgan Hind mulklaridan qo'nim topdi. Abdumalikxonni
inglizlar quw atlab turishi, qolaversa, xonlikning sharqiy hududida
hali chor Rossiyasining qadami yetmagan, ammo qarshilik alangasi
burqsib turgan bekliklar, o'ch olish qasdida yongan kuchlar yo'q
1 O 's h a asar, 99-bet.
: M uarrix keltirgan sanada tafovut b o r - m u a llif izoni.
3Logofet D.N.
K o 'rsatilg an asar, 29-bet.
4 O 's h a jo y d a.
146
www.ziyouz.com kutubxonasi
emas edi. Bundan tashqari, Qarshining geografik joylashuvi ular-
ning bu shaharga alohida y o ‘lak hosil qilishlariga m one’lik qilardi.
Chunki, Jom orqali, Taxti qoracha dovoni orqali o'tadigan y o ‘l va
hududlar harbiy quvvati baland Shahrisabz bekligiga qarar edi.
Rossiya qo‘shinlari shahrisabzliklar qilichining zarbini, ikki yil
oldin, Samarqand bo‘sag‘alarida yelkalarida sinab ko‘rgan edi. Shu
jihatlar, chamasi, Qarshining amir tasarrufida qoldirilishiga sabab
bo‘lgan k oiin ad i.
Amir qattol dushmanni mukofotlashda zo ‘r himmat k o ‘rsatadi.
Abdumalik to ‘ra yonida qolgan 400 kishi bilan Toshqo‘rg‘onga
chiqib ketadi, Qarshida uning xotin-xalaji asir olinadi. Qarshiga
amir Muzaffar uchinchi o ‘g ‘li Abdulmo‘min to ‘rani hokim qilib
qo‘yadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
