O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Логофет Д.Н.
Б ухарское хан ство под русским протекторатом . Том 1, 
С П б , 1911, стр. 28.
2 Зап иски К авказского отдела ..., стр. 186.
’’O 's h a asar, 187-bet.
1 3 8
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ko ‘ra, qochib qutilgan piyodalardan Karmanada bori-yo‘g ‘i 1000 
kishi to'da bo‘libdi»'. Demak, Zirabuloq jangida Buxoro qo'shini- 
ning deyarli hammasi qirib tashlangan.
Zirabuloq jangi davom etayotgan kunlarda Samarqanddagi 
dushman gamizoniga hujum qilgan Abdumalik to'ra, Jo ‘rabek, 
Bobobek (Hakimbek o 'g 'li - muall.) va boshqa o ‘zbek, tojik, 
turkman, qoraqalpoq, qozoq qavmlari boshliqlarining 8 iyunga 
qadar urush harakatlarini davom ettirganliklarini alohida ta’kidlash 
lozim. Kaufman harbiy vazirga yo‘llagan m a’lumotnomasida 
Samarqandni qamal qilgan shahrisabzliklarning 25 ming, Odil 
dodxoh boshliq xitoy-qipchoqlaming 15 ming, Husanbek, Abdul 
G 'afforbek va Umarbek rahbarlik qilgan samarqandlik, urgutlik, 
panjikcntlik, naymanlik, turkman, qoraqalpoqliklaming adadi 15 
ming atrofida bo‘lib, jam i 50 ming kishini tashkil etganligini juda 
oshirib ko'rsatadi. Biroq u Turkistondagi zafarli yurishi tarixida 
ilk da’fa, «Samarqand gamizonidagi yo‘qotish juda katta»2, deb 
e ’tirof etishga majbur bo'ladi.
Anglashiladiki, Vatan taqdiri hal bo‘layotgan damlarda, amir- 
dagi sustkashlik, irodasizlik xonlikning mard, jasur farzandlariga 
xush kelmagan. G.A. Arandarenko, nima sababdandir, o ‘zi guvoh 
bo'lgan bu qarshilik harakatidan ko 'z yumadi. Holbuki, Qarshi, 
Shahrisabz va Kitob uchun istilochilar yana, kamida ikki yilga 
yaqin vaqt sarflab, zarbdor kuchlarini jangga tashlashga majbur 
bo'lgan edi. Buxoroda uzoq yillar yashagan, o 'ta mustabidona 
qarashli D.N. Logofet, har holda, amir lashkari uzil-kesil tor- 
mor etilgandan so‘ng ham, istilochilarga qarshi mardonavor bosh 
ko‘targan, Vatan ozodligi yoMida hayotini tikkan jasur, botir o 'g ‘lon- 
lar bo‘lganligini istar-istamas, g'ijinib bo‘lsa-da, tilga oladi.
0 ‘zbeklaming, umuman, bosqinchilarga qarshi kurashgan Bu­
xoro amirligi aholisining tabiatan bahodir, shijoatli bo‘lganligini 
shubha ostiga olish, bu mamlakat tarixidan xabarsizlikdan yohud 
nopisandiikdan bo‘lak narsa emas. Darvoqe, Abdumalik to ‘ra 
qo‘shini zo'rlik va zug'um emas, xohish va talab bilan jam bo'lgan 
vatanparvarlar, birgina o'zbeklar emas, tojiklar, qozoqlar, turkman- 
lar, qoraqalpoqlardan ham tarkib topgan edi. Abdumalik to'raning 
Qarshida katta obro‘-e’tiborga ega bo‘lganligini o ‘sha paytda 
yaratilgan asarlar dalolat etadi. Qarshilik shoir Xayoliy devonida’’,
1 O 's h a joyda.
: 0 ‘sh a a s a r, 188-bet.
3 
Ravshanov Olim.
K o 'n g lim a m ing tu rlik orim bor. «Y ozuvehi», 1997 yil, 5 
noyabr.
139
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

masalan, «Tarixi xazrat Shahzodai oliymaqom» degan she’r 
berilib, unda Katta to ‘ra - Abdumalikning Qarshiga tashrifi k o ‘ta- 
rinki ruh bilan talqin etiladi:
N e x u s h y il bo'ldi bul yil, Qarshi uzra komron kelmish,
Sayid hazrat M uzaffar о ‘g ‘li - shohbozi jahon kelmish.
Hayoliy valiahd Abdumalik to 'raning Qarshiga kelishi tarixini:
Hayoliy om ilig' birlan dedi ta ’rixi Shahzodin -
Ming ikki yuzu sakson uchga toju xisravon kelmish, -
satrlarida ko‘rsatadi.
1283 hijriy yil milodiy hisobda 1866/67 yilga to ‘g ‘ri keladi. 
Binobarin, Abdumalik to 'ra atrofida jam boMayotgan vatanparvarlar 
bosqinchilarga qarshi qariyb bir yarim - ikki yillik tayyorgarlik 
ko‘rganlar.
Abdumalik to‘raning lashkari y o ‘lga chiqqanda, Abdulazim 
Somiy aytganidek, «gubemator keragicha qo‘shini bilan K attaqo‘r- 
g’onda Buxoro lashkariga qarshi turgan edi. Samarqandda dushman 
qo‘shinining uncha katta boMmagan qismi qolgan edi»1.
G ‘uzor, Qarshi, Hisor, Shahrisabz, Kitob, Sherobod, xullas, 
Janubiy bekliklardan jam boMgan katta qo‘shin bilan kelgan 
Abdumalik to'ra bosqinchilar turgan istehkomni qamal qiladi. Shu 
orada amirlikda katta nufuzga ega b o ig a n «Umarxon eshon Max- 
dumi A’zam katta guruh bilan to ‘raga yordamga» yetib keladi. 
Xitoy-qipchoq, qoraqalpoq, tojik qavmlari ham Abdumalik to ‘ra bilan 
ittifoq b o ‘lib dushmanga qarshi otlanadi.
Muarrixning guvohlik berishicha, amir lashkari bilan chor 
qo‘shini K attaqo‘rg‘onda jang holatida turganida, Samarqand 
qamali xabari eshitiladi. Bu xabar bosqinchilardan ko'ra. amir 
Muzaffami qattiq tashvishga soladi va Abdumalikni oradan ko'tarib 
tashlash paviga tushadi. Mirzo Abdulazim Somiy bu haqda iztirob 
bilan shunday yozadi: «Qachonki, to'ra Samarqandni egallaguday 
bo‘lsa, g'oliblik yalovini коЧагаг, bundan shohlik qadri tushib, 
odamlar, shubhasiz, undan bo‘lak hukmdomi xohlamagan boMardi, 
shu bois amir uning m ag‘lubiyati va halokatini istardi»2.
Bosqinchilar amir uchun og‘ir bo'lgan vaziyatda fursatni 
boy bermay, Buxoro q o ‘shini bilan jang qiladilar, Samarqandga 
qo'shim cha kuch yubormaslik m a’qul topiladi. Ikki o'rtada umsh 
boshlanadi. Amir lashkari yengiladi. Bu jangda kuchlar nisbati
1