Turkiston tarixi k o ‘plab rus olimlari nomini jahonga tanitdi.
Masalan, Samarqand viloyat boshqarmasi xodimi V.L. Vyatkin
nomini jahonga mashhur etgan narsa ham Samarqand obidalari b o ‘ldi.
Havaskor o ‘lkashunos V. L. Vyatkin 1908-1909 yillarda Obirahmat
arig‘i yaqinidagi Poyi rasad tepaligida qazuv ishlarini olib bordi.
Unga Shayboniyxon madrasasining mudarrisi Abu Said mahsum
yaqindan yordamlashdi. Bu o ‘zbek olimi, professor N. I. Veselovskiy
ta ’biri bilan aytganda, «musulmon adabiyotining zo‘r bilimdoni»
edi. U Qurbonjon dodxoh arxivini tartibga solish vaqtida qiziq bir
xujjatga ko‘zi tushgan va uni Vyatkinga bergan.
Ana shu hujjat
unga bevosita qazuv ishlarini boshlashga muhim bir turtki bo‘lgani
haqida Vyatkinning o ‘zi bunday degan: «Poytaxt Samarqandda
Mirzo U lug‘bek tarafidan bino etilgan rasadxona ko‘pgina musulmon
adib va muarrixlari tarafidan muttasil zikr etilardi. Xususan, Mirzo
Zahiriddin Muhammad Bobur o ‘zining mashhur «Bobumoma»
kitobida rasadxonaning turish joyini taxmin qilib ko‘rsatgan edi.
Shunday bo‘lsa-da, bunday ahamiyatli va azim bir binoning manzili
ushbu vaqtgacha m a’lum emasdi....Rasadxonaning o ‘mini topib
ochmoqqa maning q o iim g a tushgan bir vaqfnoma sabab b o ‘ldiki,
mazkur vaqfnoma bundan 250 yil avval yozilgan». 0 ‘zbek ziyolisi
Abu Said maxdumning bu kashfiyotdagi xizmatini ruslaming o ‘zi tan
olishgan. 0 ‘rta
va Sharqiy Osiyoni tarixiy, arxeologik, lingvistik va
etnografikj ihatdan o ‘rganuvchi Rossiya qoin itasi uni 100 rubl pul bilan
taqdirladi1. Mustamlaka Turkiston sharoitida o ‘z eli tarixi, madaniyati
va fani jonkuyari, vatanparvarlar ham bo‘ldi. Ular 0 ‘rta Osiyo tarixi,
ilm-madaniyati va betakror obidalarini keng jamoatchilikka tanitish
va ulami kelgusi avlodlar uchun saqlab qolish yo‘lida fidokorlik
ko‘rsatdilar.
Turkiston, Rossiya va umumjahon ko‘rgazmalarida ham
o ‘z kolleksiyalari bilan qatnashdilar. Toshkentda 1890 yilda Turkiston
fani, sanoati va qishloq x o ‘jaligining 25 yillik yubileyi ko‘rgazmasi
ochilganda ana shunday mahalliy oikashunoslardan Akrom polvon
Asqarov o ‘zi to ‘plagan eksponatlami namoyish qildi2. Ham tijoratchi,
ham ilm-fan fidoyisi b o ‘lganlardan yana biri Mirza Abdulla Buxoriy
(1893 yili vafot etgan) kasbkori b o ‘yicha ikkinchi toifali savdogar
va mahalliy ipak, jun hamda ip-gazlama fabrikasining xo‘jayini
edi. 1878 yili u Toshkentda ko‘rgazma tashkil etishda ishtirok etdi.
K o‘rgazmaga xonatlas, turli rangdagi
ayollar bosh kiyimi va har
xil ro‘mollardan iborat kolleksiya taqdim qiladi. Mirza Abdulla
1 Известия Русского Комитета, 1910, № 10, стр. 9.
2
Sodiqova N.
Madaniy yodgorliklar xazinasi. Toshkent, 1981,51 -bet.
411
www.ziyouz.com kutubxonasi
savdogar Muhammad Shokir bilan birga «Ipak buyumlari ishlab
chiqarishni ancha takomillashtirgani va kengaytirgani» uchun oltin
nishonga sazovor bo‘lgan. 1886 yili Turkiston ko‘rgazmasida, 1887
yili Xarkov qishloq xo‘jalik ko‘rgazmasida qatnashdi.
U keltirgan
ipak mahsulotlar tomoshabinlar diqqatini o ‘ziga jalb etgan. U tezda
sotilib ketgan ana shu gazmollari uchun mukofot olgan edi. Mirza
Abdulla N.I.Veselovskiy bilan ham aloqada b o ig an . N.I.Veselovskiy
Mirza Abdulla kolleksiyalarini ko'rib chiqib, undan 1202 buyum, shu
jum ladan, 11 tilla va 77 kumush tanga, 951 dona chaqa, 18 ta muhr,
odamlar, hayvonlar tasviri tushirilgan 6 ta tosh sotib olgan1.
N.I.Veselovskiy bilan tanishib,
hamsuhbat boTishi, shuningdek,
Afrosiyob qazilmalarini borib ko'rishi Mirza Buxoriyda yodgorliklar
to'plash faoliyatini yanada kuchaytirgan. Natijada u qadimgi
narsalaming ilmiy ahamiyatini tushunishga harakat qilibgina qolmay,
rus fani va madaniyati yutuqlari bilan yaqindan tanishishga ham
intildi. 0 ‘z tashabbusi bilan Moskva va Peterburgga sayohat qildi:
Kremlda bo‘ldi, Tretyakov galereyasini borib ko'rdi.
Mirza Abdulla Buxoriy to'plagan moddiy madaniyat yodgor-
liklaridan ko'pchiligi Sankt-Peterburgdagi Ermitaj va Arxeologiya
komissiyasiga yuborilgani hamda qabul qilinganiga doir m a’lumotlar
bor. 6 ta maxsus qutiga joylashtirilgan 6300 ta qadimiy osori-atiqalami
Buxoriy hech qanday narx qo‘ymay Rossiya foydasiga tekinga sovg‘a
qilgan2.
Tarix va madaniyat jonkuyarlaridan yana biri Turdi M irg‘iyos
o 'g i i
b o iib , yurtsevarligi bilan ajralib turgan. U 16 yil Davomida
yiqqan kolleksiyalari bilan taniqli oikashunoslar qatoridan o ‘rin olgan.
Turdi M irgiyo s o ‘g i i tarixiy obidalaming jonkuyar targibotchisi
ekanligini uning general-gubemator mahkamasi xodimi, sharqshunos
Abubakr Divaevga y o ila g an bir maktubi yaqqol ko‘rsatadi. Maktubda
xususan mana bulami o ‘qiymiz: «Bizning To‘qmoq rayoni atrofida,
hozirda sug‘orish ishlari olib borilayotgan joyda qirq chaqirim
masofaga qadar cho‘zilgan qadim shahar qoldiqlari yotibdi. U yoki
bu belgilariga ko‘ra bu yerda qachonlardir yuksak madaniyatli xalqlar
yashagan. Har qadamda qabr toshlari ko‘zga tashlanadi, nestoriancha
va musulmoncha yozuvlari bor.
Shunisi ajablanarliki, bu ko‘hna
shahar qoldiqlari haqida hech kim bir nima bilmaydi, na Ovmpo, na
Sharq tarixchilariga ham n o m aium bu shahar... Mahalliy qariyalar
buni Xitoy shahri deyishadi. Ammo arabcha yozuvlar bu taxminni rad
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
