Janubiy-sharqiy osiyo xalqlari

Aim.uz

Janubiy-sharqiy osiyo xalqlari.
Reja:

Etnogenezi va etnik tarixi.

Tili va irqi.

Xo`jaligi va moddiy madaniyati.

Ma'naviy madaniyati.
Tayanch so`zlar:
Janubi-Sharqiy Osiyo axolisi etnik tarkibining shakllanishi muammosi. Etnik birliklar. Til oilalari va antropologik guruxlar. Tarixiy-etnografik viloyat. Tarixiy taraqqiyot xususiyatlari va jaxonning boshqa viloyatlari bilan aloqalari. Xo`jaligi. Tropik va sug`orma dexqonchilik, chorvachilik.

Moddiy madaniyat. Islom dini. Buddizm. Indoneziyada xinduzm qoldiqlari. Xalq ijodiyoti. Teatr, musiqa, o`yinlar, oddiy bilimlar. Ibtidoiy diniy tasavvurlar.

ADABIYOTLAR:

1. Karimov I.A. «Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q» T., Sharq. 1998.

2.Jabborov I.M. Jahon etnologiyasi asoslari.T., 2005

3.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001.

4.Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.

5. Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982.

6. Guru P. Aziya. M. 1958

7. Markov G.Е. Kochеvniki Azii. M.1976.

8. Shpajnikov G.A. Rеligii stran Yugo-Vostochnoy Azii.M. 1980.

9. Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981

10. Maliе narodi Yujnoy Azii. M., 1979.

11. Etnichеskiе protsеssi v stranax Yujnoy Azii. M., 1976

12. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi milliy nashriyoti 2001-2006. 1-11 jildlar.

13. Jahon mamlakatlari. Qisqa ma'lumotnoma. T., Sharq. 2006.
Yevroosiyo qit'asining janubi-sharqiy qismidagi Xindixitoy yarim orolida va qo`shni Malayya arxipelagi orollarida o`ziga xos madaniyatiga ega bo`lgan turli elatlar yashaydi.

Antropologik jixatdan Janubi-Sharqiy Osiyo xalqlarining deyarli xammasi mongoloid tipidagi Janubiy Osiyo kichik irqiga oid. Paleantrologik ma'lumotlariga qaraganda paleolit va mezolit davrlarida maxalliy axolining bir qismi avstroloid guruxini tashkil qilgan yoki o`ziga xos aralashma tipidan iborat bo`lgan. Shuning uchun xam xozirgacha Janubi-sharqiy Osiyo axolisining etnik qiyofasi ancha murakkab.

qit'a kismida yashovchi eng katta etnos – vyetnamliklar 40 mln. kishidan iborat. Tili va madaniyati jixatidan ularga yaqin bo`lgan mianglar respublikaning turli rayonlarida joylashgan. Vyetlarning g`arbi, butun Xindixitoy yarim orolida tay tilida so`zlashadigan xalqlarning katta guruxi yashaydi. Shulardan eng ko`p sonlilalari kxontailar yoki Tailand siamlari, laos va shan xalqlardir. Vyetlar va taylarga irkiy, xujalik va madaniy belgilari bilanmyao-yao guruxiga oid xalklar yakin turadi. Bularning xammasi lingvistik jixatdan mon-kxmer til oilasiga kiradi. Asli kxmer tillarida Kampuchiyaning tub axolisi, Vyetnam, Laos va Tailand kxmerlari, Birma va kisman Tailandda yashovchi mon (talain)lar, Malakkadagi senoi va semanglar suzlashadi. Xitoy-tibet til oilasiga oid katta til guruxining vakillaridan birmaliklar va ularga yakin koren, kaya, kachin va xokazo xalklardir. Maxsus adabiyotda avtroneziya yoki malayyapolineziya til oilasiga kiritilgan avstroosiyo til guruxiga eng kup millatli Indoneziya xalklari kiritilgan. Sunggi lingvistik ma'lumotlarga karaganda bu yerda 300 dan ortik tillar va 1000 ga yakin shevalar mavjud bulib, shularning 96 foizi avstroneziya til oilasiga tegishli. Yavaliklar sundlar, madurlar, minengkabau, bugi, makasara, filippinlardan tagal, ilok, bilok, visayya kabilar xam shu til oilasi vakillaridir. Til va millatlarning shakllanish jarayoni mustamlakachilik davrida bir oz sustlashgan bulsa-da, ammo xar xolda davom kilib kelgan.

Ma'lumki, Janubi-sharkiy Osiyo anroponezis xudud, ya'ni odamzod paydo bulgan rayonlarga kiradi. Kadimiy tarixiy davrlarda Osiyo kit'asi Avstraliya bilan birikkan bulib 5 kit'aga odam usha tabiiy kuprik orkali kuchib tarkagan. Maxalliy xalklarning etnogenezi xam uzok utmishdagi etnik guruxlarning migrasiyasi bilan bevosita boglikdir. Xindixitoy yarim orolida kadimiy davrlarda xozirga nisbatan mon-kxmer tilida suzlashadigan kabilalar kuprok bulgan. Indoneziya va Filippin orollarida negro-avstroloid xalklar joylashgan bulib papaus va melaneziya tiplari bilan chatishib ketgan. Eramizning boshlarida shimoliy va sharkiy tomondan kuplab kela boshlagan mongoloid elatlar mon-kxmerlarni kuvib chikara boshlaydi va xozirgi vyet, tay, lao va birma tillariga asos soladi. Uz navbatida, Malakka va Indoneziya orollarining aborigen axolisini kit'adan bir necha tulkinda kuchib kelgan mongoloid aralash kabilalar soxillardan ichki urmonzorlarga kuchishga majbur kilgan. Yava va Sumatra orollariga eramizning boshlarida Janubiy Osiyodan kelib joylashgan kelgindilar maxalliy xalklarning siyosiy va madaniy xayotida muxim rol uynagan edi. Ular induzm va buddizm dinlari, yozuv va boshka madaniy an'nalarning keng tarkalishiga sabab bulgan. Usha davrlardayok bu yerda dastlabki davlatlar paydo buladi, bu davlatlar urta asrlarga kelib ancha tarakkiy etadi va dexkonchilik, savdo, xunarmandchilik, fan va san'at ancha rivojlanadi. VII-VII1 va ayniksa X1U asrlarda Indoneziya va Malayziyaga kisman Filippinga, Vyetnam va Kampuchiyaga islom dini tarkala boshlagan.

Janubi-Sharkiy Osiyoning serunum tuprogi, namli va issik iklimi kadimiy davrlardan dexkonchilik xujaligini, ayniksa sholikorlikni keng tarkalishiga sabab bulgan. Yukorida kayd kilinganidek sholikorlik bu yerda neolit davrida paydo bulib, dastlab uni tay va avstroneziya xalklari egallagan. Endi sugorma omoch dexkonchiligi Janubi-sharkiy Osiyo axolisining asosiy mashguloti bulib, ular kup joyda yiliga ikki marta xosil oladilar. Ular sholidan tashkari dukkakli va ildizmevali ekinlar, makka, bogdorchilik va sabzavot ekinlar yetishtiradilarlar. Texnik ekinlardan kauchuk va kofe daraxtlari, kokos palmasi xam ekiladi. Ishlab chikarish kurollari deyarli bir xil: oddiy yogoch omoch va tishli mola bilan yerga ishlov beradilar, xaydalgan yerga yogoch bilan kovlab urug soladilar yoki tayyor mol yuborib yanchadilar. Asosiy ekinlardan, masaslan, Vyetnamda, sholi, makka, kauchuk daraxti, ildizmevali ekinlar, choy va payta ekiladi. Laosda kizil shillik sholi, bogdorchilik, sabzavotchilik, kisman chorvachilik va balikchilik rivoj topgan. Birmada poliz ekinlari, bogdorchilik kishlok xujaligining asosini tashkil kiladi, sholidan tashkari ba'zi rayonlara choy, kofe daraxti, shakarkamish, kakos palmasi va banan ekiladi. Kampuchiyada sholikorlik bilan balikchilik muxim soxa bulsada, kauchuk kabi kimmatbaxo daraxtlar xam yetishtiriladi. Indrneziya va Filipinda sholi, makka, loviya, turli sabzavotlar, meva, shakarkamish, kofe kabi ekinlar keng tarkalgan. Orollarida balikchilik muxim rol uynaydi. Guruch, balik, sabzavot, meva, usimlik yogi kabi maxsulotlar butun maxalliy axolining tirikchiligidir. Gusht kam, asosan bayramlarda iste'mol kilinadi, kuprok, parranda, nomusulmon axoli esa chuchka gushtini iste'mol kiladi.

Kup joylarda motiga dexkonchiligi xozirgacha saklanib kelmokda. Janubiy Osiyodagi singari bu yerda xam urmon va butazorlarni chopib, kurigandan keyin kuydirnib kuliga urug sepadilar. Urugni motiga yoki tayok bilan kovlab kumilgan, ba'zi kabilalar esa chukurchalarga tashlab ketverganlar. Shundan sung bu ekinga boshka xech kanday ishlov berilmagan, okibatda juda past xosil olingan. Kuydirilib ekiladigan dalalar ikki-uch yildan sung yangilangan. Ular kushimcha ovchilik, balikchilik va terimchilik bilan shugullanganlar. Ayniksa ilon ovi ancha daromad keltirgan. Ilonni tutib, terisini shilib kimmat baxoga sotganlar. Uy xunarmandchiligi xam ularga kushimcha daromad keltirgan.

X!X asrning oxirlari va XX asr boshlarida kup orollarning botkok va togli rayonlarida daydi ovchi va terimchi guruxlar yashagan. Malakkadagi semanga va menonlar, Sumatradagi kubu va kisman sakaya, Kalimantandagi punan va bukitlar, Filippindagi aeta va boshka kabilalalarning asosiy tirikchiligi tropik urmonlardagi yemishli usimliklarni terib-termachlab, mayda xayvonlarni ovlashdan iborat bulgan. Nixoyatda ogir sharoitda yashagan daydi kabilalar siyrak yemishli usimlik va ildizmevalar va boshka turli ozik-ovkat axtarib doimo xarakatda bulganlar. Xar bir gurux muayyan xududda kuchib yurgan. Ular ovchilik va termachilikdan tashkari uy-ruzgor buyumlari, oddiy kurol, bezaklar, chipta va buyra ishlab chikarish bilan shugullanganlar. Metallni va kulolchilikni bilmaganlar, ammo kushni xalklardan savdo-sotik orkali olganlar. Savdo-sotik “gung” xolatda utkazilgan, ya'ni daydi kabilalar uz maxsulotlarini muayyan joyga kuyib ketgan, karama-karshi gurux kelib, zarurini olib urniga uz maxsulotini koldirgan. Xozir bunday kabilalar kam saklangan, ancha kismi utrok turmush tarziga utib, motiga dexkonchiligi bilan shugullana boshlagan.

Yaylovlar yetishmasligi tufayli Janubi-sharkiy Osiyoda chorvachili kam rivojlangan. Ammo balikchilik, dengiz xujaligi xozirgacha muxim soxa xisoblanadi. Barcha mamlakatlarda urmon kup bulganligidan urmonchilik katta daromad beradigan xujalik tarmoklaridan biri. Masalan, Birma va Filippinda eksport daromadining turtdan bir kismini yogoch maxsuloti egallaydi.

Xunarmandchilik xozirda xzam keng tarkalgan. Vyetnamda xar xil mexnat kurollari, ruzgor buyumlari, gazlama, badiiy buyumlar, lak va zargar maxsulotlari ishlab chikarish, chipta, yelpigich, shlyapa tukish kabi kasb-xunarlar kadimdan mashxur. Laos va Tailandda paxta va ipak gazlama, chipta buyumlar tukiladi. Birma va Kampuchiyada lak, zargarlik va metall buyumlar yasash, badiiy xaykaltaroshlik ancha rivojlangan.Maxsus milliy mato – batik fakat Yavada zur maxorat bilan tukilgan, Balida uymakorlik mashxur. Xozir motiga dexkonchiligi xujaliklarida kup asbob-uskunalarni, ruzgor buyumlalrini an'anaviy tarzda uyda ishlab chikariladi.

Dexkon xujaligida taomlar asosan usimlik maxsulotidan tayyorlanadi. Guruch turli usulda pishiriladi,katta idishlarga suzilib, kayla bilan tortiladi va kul bidan yeyiladi. Regionda gusht kam iste'mol kilinadi. Xindixitoy axolisi it gushti, balikdan pishirilgan taomlarni iste'mol kiladi. Sut va sut maxsulotlari deyarli iste'mol kilinmaydi. Kishloklarda kurbaka, kurshapalak, ilon, kiskichbaka, ipak kurti kabi jonivorlarni xam iste'mol kiladilar. Orolliklar kuprok usimlik, balik, parranda va turli mevalarni iste'mol kiladilar. Nosvoyga uxshash betelni kap otish keng tarkalgan.

Janubi-sharkiy Osiyo xalklarining uy-joylari, kishlok va karorgoxlari xar xil. Kul, dengiz, daryo soxillarida joylashgan dexkonchilik bilan shugullanuvchi axoli rejali kurilgan kishloklarda yashaydilar. Xozirgacha axolining bir kismi suvdagi kemalarda istikomat kiladilar. Togli rayonlarda yashovchi axoli atrofi bambuk yoki tikanli devor bilan uralgan kichkina kishloklarda joylashgan. Kup xalklarning uylari umumiy xaraketrda bulib, bambuk va xurmo yogochlaridan tiklangan, turli yaproklar bilan yopilgan va yerdan birmuncha kutarilgan poldan iborat. Betak, dayak kabi kabilalarda katta oila, ba'zan jamoa joylashadigan xashamatli uylar bulgan. Filippinda ilgari maxsus jamoaning kengash uylari kurilgan. Uylar asosan polga tushalgan chipta, devorlarga osilgan ruzgor buyumlari bilan jixozlangan. Shaxarda yashovchi boy oilalarning uylarida zamonaviy mebellar xam bor. Tog va botkoklik urmonlarda daydi ovchi va terimchi kabilalar bambuk va xashaklardan tiklangan yengil uylarda yoki pono kuy ib istikomat kiladilar.

Ilgari janubi-sharkiy osiyoliklarda urama kiyim keng tarkalgan. Masalan, ilgari Vyetnamda belbog, keng shim, kalta kurtka yoki xalat erkaklarning an'anaviy kiyimi bulsa, xozir kupchilik yevropacha kiyimga utgan. Ayollar kukragi ochik kofta, uzun ishton, kishda kurtka yoki xalat, boshiga somon shlyapa, oyogiga esa sandal kiyganlar. Laosliklar asosan xitoycha kiyingan: kalta shim, kurtka va sandal, ayollari esa tupigidan kultigigacha mato bilan urab belbog boylagan. Tailandliklarkeng matoni beliga urab, uchini butini orasidan utkazib ishtonga uxshatib kiygan, birmaliklarning erkak va ayollari keng matoni yubka kilib uragan, ustiga yaxtak kuylak yoki kurtka kiygan, boshiga shlyapa yoki kiyikcha yopingan, oyogiga teri sandal kiyishgan yoki umumiy yalangoyok yurganlar. Urmonlarda yashovchi ovchi-terimchi kabilalar asosan dub daraxtidan tukilgan etakcha belbog yoki yubka kiyganalr. Barcha xalklarda turli bezaklar ayniksa ayollarda uzuk va bilaguzuklar mavjud bulgan, ayrim elatlarda esa tatuirovka kilish, tishni koraga buyash kabi pardozlar bulgan.

Oilaviy turmush va ijtimoiy tuzumi jixatidan mazkur xalklar xar xil darajada turgan. Uzok vaktlar Xindixitoy va Indoneziyaning kup kismida patriarxal oila va turmush munosabatlari saklanib kelgan. Ijtimoiy tuzumga va oilaviy turmushga din zur ta'sir kilgan. Ayrim kolok elatlar – ovchi-terimchi kabilalarda urug-jamoa munosabatlari xali xam mustaxkam saklanib kolgan. Ular ma'lum xududga ega bulib, urugchilik xatto ona urugi koldiklarini saklab kolgan, ijtimoiy va oilaviy munosabatlarni kabila boshliklari va jamoa boshkargan. Batraklarda “uch urug ittifok” nomli ijtimoiy ittifok formasi, dayak, naga, taraji kabi kabilalarda urug kishloklari va ibtidoiy dinlar xam saklangan.

Janubi-sharkiy Osiyo xalklarining ma'naviy madaniyati, san'ati va folklori juda boy. Ma'lumki, bu yerda urta asrlardayok ma'rifat ancha tarakkiy kilgan, dinimy va badiiy adabiyot tarkalgan. Ammo mustamlakachilik siyosati tufayli an'anaviy madaniyat inkirozga uchragan. Kadimdan Vyetnamda xar xil epik asarlar, muzika, raks va kushiklar rivoj topgan. Tailandda xar xil xalk teatrlari – imo teatri, kugirchok va nikob teatrlari keng tarkalgan. Kampuchiya va Birmada balet juda mashxur, epos janriga asoslangan xalk tomoshalari va soya teatri katta obru kozongan. An'anaviy xadlk medisinasi xozirgacha uz ta'sirini yukotmagan: xar xil tabiiy ut-ulanlar bilan davolash, xalk xirurgiya usullari va boshka tibbiy faoliyatga sexrgarlik bilan birga amal kilinadi. Urmon axolisining xarbiy tusdagi ovchi rakslari, kushik va imo tomoshalari kishiga zavk bagishlaydi.

Buddizm butun Xindixitoy yarim orolida eng keng tarkalgan diniy tasavvurdir. Birma axolisining 83 foizi, Kampuchiya va Laosda taxminan 90 foizi, Tailandda 94 foizn i buddaistlar tashkil kiladi. Vyetlarning xam kupchiligi buddizm dini buysunadi. Buddistlar bir necha mazxablarga bulingan . Maxayana bilan boshka sharkiy dinlar va xristianlikning aralashmasidan ikkita yirik sinkretik mazxablar paydo bulgan. Filippin axolisining 90 foizi xristian diniga utgan, kupchiligi katoliklar. Indoneziyada islom dini xukmron, ya'ni axolisining 94 foizi musulmon, 4 foizi xristian, kolgani induistlar va buddistlardan iborat. Malayziyada xam kupchilik axoli musulmonlar,ammo konfusiylik, buddizm, daosizm, induizm va xristian dinidagilar xam ancha kismini tashkil kiladi. Garbiy Malayziyaning yarmidan kupi islom diniga itoat kilsa, sharkiy kismidagi axolisining kupchiligi maxalliy urug-kabilaviy diniy tasavvurlarga ega. Ibtidoiy diniy e'tikodlar kisman Birma, Tailand, Vyetnam, Laos va Sharkiy Timorda xozirgacha saklangan. Sumatra, Kalimantan va Filippinning ayrim orollarida urug-kabilaviy dinlar xaligacha uchraydi.

Shuni aloxida kayd kilish lozimki, Janubi-sharkiy Osiyo xalklari orasida xukmron bulgan eng yirik dinlarning barchasi maxalliy diniy e'tikodlar, xalk tasavvurlari va badiiy ijodi zaminida shakllangan. Shuning uchun xam kelgindi dinlar maxalliy folklor, ayniksa xalk urf-odatlari va milliy bayramlaridan keng foydalanib ularga diniy tus bergan. Masalan, butun regionda tarkalgan kishlok xujaligi bayram marosimlari, baxor faslida ajdaxo shaklida kemalarda utkaziladigan poygalar, dexkonning yordamchisi sabr-tokatli va mexnatkash kutos obrazi, mard va topkir kuyon syujeti diniy tasavvurlar bilan chatishib ketgan. Oilaviy va ijtimoiy bayramlarp doimo turli taomlar, rang-barang kuy va rakslar, ommaviy tomoshalar bilan nishonlangan.