O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o`rta

2. Футбол спортини шаклланиши ва ривожланиш жараёнлари

Футболчиларни танлаш ўқув-тренировка жараёнининг муҳим ва узвий қисмларидир, чунки у спорт тайёргарлигининг асосий вазифасини ҳал этишга- юқори спорт натижаларига эришишга ёрдам беради.
Футболда танлаш фақат натижаларнинг анча юқори даражада бўлишинигина эмас, балки шууғлланувчиларнинг бир хил составида бўлишини ҳам таъминлайди, бу эса ўқитиш-ўргатиш натижаларига ижобий таъсир этади. Танлашга этарлича баҳо бермаслик ёки унинг методларининг мукаммал бўлмаслиги, одатда тузатиб бўлмайдиган зарар келтиради. Кўпчилик болаларнинг болалар ўсмирлар спорт мактабларини ташлаб кетиши бунга мисол бўла олади.
Спортчиларни танлашдаги малакассизликнинг асосий сабаби-спортчининг ўқишда, тренировкада ва мусобақада ўсишига сабаб бўладиган шахсий сифат ва хусусиятлар комплекси ҳақидаги биилмнинг этарли эмаслигидир.
Спорт фаолияти қанчалик муракаб бўлса, спортчи психологик ва ҳаракат функсияларининг зарурий комплексини ташкил этувчи вариативлар шунчалик кўп бўлади. Шу нуқтаи назардан футбол алоҳида ўрин эгаллайди, чунки бу спорт туридаги муваффақият бевосита шерикларнинг биргаликда ҳаракат қилиш системасига боғлиқ. Бунда шахснинг турли хил сифатлари ва хислатлари устун бўлган кишлар айниқса яққол ажиралиб турадилар. Шунинг учун футболда танлаш масаласи биринчи навбатда болалар шахсини ва уларнинг бутун сифатлари ҳамда хислатларини ўрганиш билан боғлиқ.
Танлашнинг уч томони: мезон, методикаси ва ташкил этилиши фарқ қилинади. Шахснинг танлаш вақтида ўлчанадиган ёки текшириладиган сифатлари ва хислатлари мезон дейилади. Масалан, спортчи ҳаракатининг тезлиги футболда танлашнинг муҳим мезонидир.
Ўз навбатида мезон уч турга: қобилият нишонлари, истеъдод ва қобилиятиларга бўлинади.
Бу туғма ва ҳаётнинг дастлабки йилларида эгалланган анатомик ва физиологик хусусиятлардир. Масалан, гавданинг, айниқса мускул ёки юрак-томир системасининг баъзи нисбатлари футболдаги бўлажак мувоффақиятлар учун қобилият нишонлари бўлиб хизмат қилиши мумкин.
Шахснинг сифат ва хилатлари комплексидан иборат бўйлиб, спортда катта ёки кичик муоффақиятларга эришиш имконияти шунга боғлиқдир. Танлашда истъедод асосий мезон ҳисобланади. Техника ва тактика маҳорати эмас, балки маҳоратни муваффақиятли эгалаб олишни таъминлайдиган сифатлар истеъдод тушнчасига киради. Бу сифатлар ҳаракат характерига ёки интеллектуал тарзда бўлиши мумкин.
Қобилият истеъдоддан фарқли ўлароқ, ҳаракат ва оператсиялар усулларидан, яъни кўникма ва малакалардан иборат бўлади. Бироқ, қобилиятнинг асосини кўникма ва малкалар ташкил этмайди, балки бу кўникмаларни йўлга солиб турувчи жараёнлар ташкил этади. Футболга янги келганларда унча қобилият бўлмайди. Шуғулланувчилар асосуий техник ва тактик методларни эгалаб, муяян тайёргарлик босқичига этганларидагина уларнинг қобилиятини баҳолаш мумкин. Мастерлар жамоасига ўйинчилар қабул қилинар экан, асосий мезон қилиб айнан спортчининг қобилияти олинади. Мезонларни ўлчаш учун қўлланиладиган усул ёки мосламалар методиклар дейилади. Танлаш практикасида қуйидаги методикалардан: эксперт методика, аппаратралари методика ва тестли методикалардан фойдаланилади.
Експерт методлар мутахассисларнинг бўлажак ўйинчининг истеъдод даражаси ҳақидаги фикрларига асосланган бўлади. Агар истеъдод даражаси ҳақидаги фикрларга асосланган бўлади. Агар кўпчилик мутахасисларда бу фикр бир хил бўлса, унинг ишончлиги анча юқори бўладие.
Аппаратурали методикалар баҳоларнинг аниқлигие билан афзалликка эга. Бироқ бу баҳоларга қараб истеъдодлик даржаси ҳақида умумий таасурот ҳосил қилиб бўлмайди. Айрим сифатлар ҳали истеъдодни ҳарактерламайди. Улар бирлашиши ўзига хос бирикишда намоён бўлиши керак.
Турли сифатларнинг бирикиб келишини ҳисобга олиб тузиладиган тестлар танлашнинг энг самарали методларидир. Кўрсаткичларнинг билвоситалигига қарамай, тестлар бир қатор муҳим афзалликларга эга. Бу афзалликлардан асосийси – футбол ўйинига истеъдодлиликнинг теставий моделини яратишнинг мумкинлигидир.
Методиклардан мақсадага мувофиқроқ фойдаланишига қаратилган тадбирлар комплекси танлашнинг ташкил этилиши деб аталади.
Шундай қилиб, номзодлар группасидан бўлажак ўйин фаолиятида юқори стабил натижаларга эришиш мумкин бўлганларни танлаб олишига қаратилган ташкилий-методик тадбирлар комплексини ёш футболчиларни танлаш деб аташ мумкин.
Ёш фудбочиларни Танлашга доир ишларни ташкил этиш
Болалар ўртасида футбол ўини кенг тарқалган. Жумладан, болалар-ўсмирлар спорт мактабларининг футбол бўлилари барча хоҳловчиларни қабул қилишга қодир эмаслиги ҳам шу билан изоҳланган. Чунки бу мактабларнинг асосий вазифаси- танлаб олинган болалар контингенти билан ишлаб, юқори классли ўйинчилар тайёрлашдан иборатку.
Табиий танлаш ўринбосарлар тайёрлаш муаммосини ҳал қилмайди. Бу ҳолда қобилиятсиз болалар билан бир қаторда қоблиятли, яъни одатда махсус сифатлар бўйича этарлича тайёрланмаган, лекин юқори потенсиал имкониятларга эга бўлган болалар ҳам футбол мактабини ташлаб кетади.
Кўпгина тренерлар энг қобилиятли болаларни танлаб олиш учун турли мезонлардан фойдаланадилар, бироқ бу мезонлар кўпгина ҳолларда бир томонлама ёки субъектив характерда бўлади. Шу билан бирга танлаш иши умуман стихияли равишда олиб борилади ёки жуда деганда, тренерлар болаларнинг контрол ўйинларида кўрсатадиган ва аввалда қарор топган техник-тактик малака ва кўникмаларига қараб иш юритадилар. Болаларнинг тезлик-куч сифатлари ва ҳаракатлари координатсиясига, тез фикирлашга, иродаий сифатларнинг юқори даражадалигига, шунингдек янги материални ўзлаштириб олишга асосланган потенсиал имкониятлари ҳисобга олинмайди.
Ёш футболчиларни танлаш иши бошидан охиригача яхши ташкил этилган бўлиши керак. Дастлаб болаларни жалб қилиш ва уларнинг спорт мактабларига оммавий рвишда келишини таъминлаш чораларини кўриш лозим. Энг аввало номзодларни яқин орада жойлашган турар жой массивлари ва мактабдан танлаш мақсадга мувофиқдир, шундай қилинганда кўп йиллик танлаш мақсадга муфиқдир, шундай қилинганда кўп йиллик тайёрлаш жараёнини ташкил этиш ва текшириб туриш осон бўлади. Ҳоҳловчиларни қабул қилиш ҳақида қабул бошланишдан анча олдин хабардор қилиш керак. Бироқ фақат газетада эълон қилиш ёки радио орқали ахборот бериш зарур самарани бермайди. Тренералрнинг мактабларга келиш ва таналш иши бошланишидан 4-5 кун олдин болаларни хабардор қилиши энг яхши воситадир. Болалар кириш имтиҳонларига мактаб врачдан ўз саломатликлари ҳақида справка олиб келишлари керак.
Танлаш иши бошланишига қадар комиссиясини ташкил этиш ва инвентарларни, машғулот жойларини, контрол синов “стансия”ларини пухта тайёрлаб қўйиш, шунингдек натижаларни қайд қилиш учун протоколлар тузиш зарур.
Танлаш жараёнида иккита асосий вазифани ҳал этиш зарур: а) боланинг футбол бўлимига киришининг мақсадга мувофиқлиги ҳақида хулоса чиқариш ва унинг футбол мактабида ўқиши мувоффақиятли бўлиши тўғрисидаги прогнозни амалда рўёбга чиқариш
Б) футбол мактабига қабул қилинган болалардан энг қобилиятлиларини ажратиб олиш ва қоблиятсиз болаларни тарқатиб юбориш.
Шунинг учун дастлабки танлаш умуман узоқ давом этадиган жараёндир, чунки боллар қоблиятларининг ривожланиши тренеровка воситаларининг тъсиида ўзгариши мумкин. Шундан келиб чиқиб, даслабки танлаш жараёнини икки босқичга бўлиш мақсадга мувофиқдир.
босқич. Бу босқичда танлашнинг дастлабки вазифаси ҳал қилинади. Бунинг учун боланинг дастлабки қоблиятларини аниқлашга ва унинг ўқиши мувоффақиятли бўлишини олдиндан айтиб беришга имкон берувчи кўрсаткичлар комплекси бўйича натижаларнинг бошланғич даражаси баҳоланади. Бу босқич- бир нечакундан бир неча ҳафтагача давом этади.
Биринчи босқичда мактабнинг имкониятлари ва группаларда қанча бола шуғуллана олишини ҳисобга олиб, маълум миқдордаги болалар танлаб олинади . Бироқ мактабга биринчи босқичда қабул қилинган болаларнинг сони пировардида қабул қилинадиган болалар сонидан ортиқ бўлиши керак.
босқич. Бу босқичй бир йилдан икки йигача даом этиши мумкин. Бу даврда танлашнинг иккинчи вазифаси ҳал этилади, унинг мақсади- шуғилланаётган ҳар бир боланинг қоблият даражасини аниқлашдир.
Иккинчи босқичнинг бошида ва охирида қуйидагиларни бажариш:
махсус программа бўйича тестлар ўтказиш;
контрол синов маълумотларини таққослаб, шуғулланувчиларнинг кучли ва заиф томонларини аниқлаш;
В) ўрганишга бўлган қобилиятни характерловчи натижаларнинг ўсиш суръатини баҳолаш;
Г) шуғулланувчиларнинг машғулотларга бўлган қизиқиши, меҳнатсеварлиги, қатъийлиги, интизомлилиги каби сифатларини ҳиобга олиш керак.