O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta

 
2.4. «Shartnoma»  hujjatini tuzish 
 
Fuqarolik amaliyotida tuziladigan shartnomalarning ko‘pchiligi ikki tomonlama 
bo‘lib,  yuqorida  ko‘rsatigan  olish-sotish  shartnomasidan  tashqari  mahsulot  yetkazib 
berish, mulk ijarasi, pudrat va boshqa shartnomalardan iborat.  

---

33 
 
Shartnomalar  xaq  baravariga  va  tekinga  tuziladigan  shartnomalarga  bo‘linadi. 
Xaq  baravariga  tuziladigan  shartnomalarda  bir  taraf  topshirgan  mulkining  xizmati 
evaziga  pul  yoki  mulk  bilan  xaq  oladi.  Masalan,  bir  taraf  vaqtincha  foydalanish 
uchun mulkni ijaraga oluvchi undan foydalangani uchun ijara xaqi to‘lashga  majbur 
bo‘ladi.  Bunday  xaq  baravariga  tuziladigan  shartnomalarga  olish-sotish,  mahsulot 
yetkazib berish, ayirboshlash, pudrat va boshqa shartnomalarni misol qilib ko‘rsatish 
mumkin.  
Tekinga  tuziladigan shartnoma  esa  bir  taraf  boshqa    taraf  foydasiga xaq  olmay  
mulkni  topshirishi,    ishni  bajarishi  mumkin.  Masalan,  hadya  shartnomasi  bo‘yicha 
mulk  egasi  o‘z  mulkini  boshqa  bir  shaxsga  tekinga  beradi.  Mulkdan  bepul 
foydalanish  foizsiz  qarz shartnomalari ham  bepul tuziladigan shartnomalar  guruhiga 
kiritiladi. 
Shartnomalar  tuzilish  paytiga,  mazmuniga  qarab  konsenpsual  va  real 
shartnomalarga  bo‘linadi.Huquq  va  majburiyatlar  taraflarning  kelishuvi  va 
shartnomani  rasmiylashtirganlari zahoti paydo bo‘ladi. «Konsenpsual» so‘zi lotincha 
«konsensus»  so‘zidan  olingan  bo‘lib,  «kelishuv»  ma’nosini  bildiradi.  Konsenpsual 
shartnomaga misol qilib olidi-sotdi, mahsulot yetkazib berish, pudrat, mulkni ijaraga 
berish  kabi  shartnomalarni  ko‘rsatsa  bo‘ladi.  Fuqarolik  huquqida  aksariyat 
shartnomalar konsenpsual shartnomalar guruhiga kiradi. 
«Real»  so‘zi  –  lotincha  «res»  so‘zidan  olingan  bo‘lib,  «ashyo»  ma’nosini 
anglatadi.  Real  shartnomasiga  misol  qilib,  qarz,  omonat,  hadya,  mulkdan  bepul 
foydalanish shartnomalarini ko‘rsatish mumkin. 
Uchinchi  shaxs  foydasiga  tuziladigan  shartnomalar  umumiy  qoida  bo‘yicha 
shartnomadan  kelib  chiqadigan  huquq  va  majburiyatlar  shartnoma  tuzishda 
qatnashgan taraflar uchun paydo bo‘ladi. Ayrim hollarda shartnoma  uchinchi shaxs 
foydasiga  qaratilib  ham  tuzilishi  mumkin.  Uchinchi  shaxs  foydasiga  tuzilgan 
shartnomaga  misol  qilib  sug‘urta  shartnomasini  ko‘rsatish  mumkin.  Uchinchi  shaxs 
shartnomada  aloxida  taraf  bo‘lib  hisoblanmaydi.  Biroq    qonun  hujjatlarida  yoki 
shartnomada  o‘zgacha  tartib  nazarda  tutilgan  bo‘lmasa,  uchinchi  shaxs  shartnoma 
bo‘yicha  o‘z  huquqidan  foydalanish  niyatini  qarzdorga  bildirgan  paytdan  boshlab 
taraflar o‘zlari tuzgan shartnomani uchinchi shaxsning roziligisiz bekor qilishlari yoki 
o‘zgartirishlari mumkin emas. 
Shartnoma  tuzgan  shaxs  majburiyatni  uchinchi  shaxsga  nishbatan  bajarilishi 
shart  qilingan  bo‘lsa,  bu  xaqda    (boshqacha  shart  ko‘rsatilmagan  bo‘lsa) 
majburiyatning  bajarilishini  shartnomani  tuzgan  shaxs  ham,  foydasiga    ko‘rsatilgan 
uchinchi shaxs ham talab qilishi mumkin. 
Shartnomalar, shuningdek ochiq shartnomalar,  dastlabki shartnoma (axdnoma) 
kabi turlarga ham bo‘linadi. 
Tashkilotga  murojaat  qiladigan  har  bir  shaxsga  tovarlar  sotish,    xizmatlar 
ko‘rsatish  sohasidagi  vazifalarni  (chakana  savdo,  umumiy    transportda  yo‘lovchi 
tashish,  aloqa  xizmati,  elektr  quvvati  bilan  ta’minlash,  tibbiy  xizmat,  mehmonxona 
xizmati va boshqalar)  shartnoma tuzishda bir shaxsni boshqa shaxsga nisbatan afzal 
ko‘rishga haqli emas (qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollardan tashqari). 
Tovarlar,  ishlar,  xizmatlarning  bahosi,  shuningdek  ommaviy  shartnomaning 

---

34 
 
boshqa  shartlari  bo‘yicha  istemolchiga  tegishli  tovarlarni  berishi,  xizmatlar 
ko‘rsatishi,  uning  uchun  tegishli  ishlarni  bajarish  imkoniyati  bo‘la  turib  ommaviy 
shartnoma tuzishdan bosh tortishga yo‘l qo‘yilmaydi. Tashkilot ommaviy shartnoma 
tuzishdan asossiz bosh tortganida  xaridor uni sud  orqali shartnoma tuzishga majbur 
qilish imkoniyatiga ega. 
Dastlabki  shartnoma  asosiy  shartnoma  uchun  belgilangan  shaklda,  bordi-yu, 
asosiy shartnomaning shakli aniqlanmagan bo‘lsa, yozma shaklda tuziladi. Dastlabki 
shartnomaning  shakli  to‘g‘risidagi  qoidalarga  rioya  qilmaslik  uning  haqiqiy 
sanalmasligiga sabab bo‘ladi. Dastlabki shartnomada asosiy shartnomaning   muhim 
shartlarni  beligilab  qo‘yish  imkonini  beradigan  shartlar  bo‘lishi  kerak.  Dastlabki 
shartnomada taraflar qancha muddatda asosiy shartnomani tuzish majburiyatini olishi 
ko‘rsatiladi.  Agar  dastlabki  shartnomada  bunday  muddat  belgilab  qo‘yilgan 
bo‘lmasa,  asosiy  shartnoma  dastlabki  shartnoma  tuzilgan  paytdan  boshlab  bir  yil 
ichida tuzilishi shart. 
Shartnomaning  mazmunini  -  bandlari  (shartlari,  rekvizitlar)  tashkil  etadi. 
Fuqarolik  kodeksiga    muvofiq  agar  taraflar  o‘rtasida  shartnomaning  barcha  muhim 
shartlari yuzasidan   talab qilinadigan shaklda kelishuvga erishilgan bo‘lsa, sharnoma 
tuzilgan hisoblanadi. 
Shartnoma  bandlari  odatdagi  va  tasodifiy  shartlarga  bo‘linadi.      Qonun 
hujjatlaridagi bunday turdagi shartnomalar uchun muhim yoki zarur deb hisoblangan 
shartlar,  shuningdek  taraflardan  birining  arizasiga  ko‘ra  kelishib  olinishi  zarur 
bo‘lgan    shartlar  muhim  shartlar  hisoblanadi.  Bazi  shartnomalar  uchun  xos  muhim 
bandlar qonun bilan belgilanadi. Chunonchi, mahsulotlar yetkazib berish to‘g‘risidagi 
Nizomning 25-bandida  takidlanganidek, sharnomada    yetkazib  beriladigan  mahsulot 
nomi,  miqdori  va  sifati  to‘g‘risidagi  shartlar  bo‘lmasada,  shartnoma  tuzilmagan 
hisoblanadi. 
Ayrim  bandlar  (shartlar)ning  muhim  bo‘lish-bo‘lmasligi  shartnomaning 
xarakteriga qarab ham belgilanadi. Chunonchi, olidi-sotdi shartnomasini tuzilgan deb 
hisoblashi  uchun  uning  ikki  sharti:  qanday  narsaning  sotilishi  va  buning  uchun 
qancha pul to‘lanishi to‘g‘risida kelishilgan bo‘lishi talab qilinadi. 
Odatdagi  shartlar  muayyan  majburiyatiga  oid  munosabatni  tartibga  soladigan 
dispozitiv  normalar  bilan  belgilangan  shartlar  hisoblanadi.  Bunday  shartlar 
odatdagidek nazarda tutiladi. Masalan, mulk ijarasi shartnomasida mulkni may oyida 
(joriy)  ta’mirlash  shart  qilib  ko‘rsatilsa  ham,  ko‘rsatilmasa  ham  bo‘ladi,  chunki  bu 
shart to‘g‘risida FK da (dispozitiv xaraktyerdagi) ko‘rsatma berilgan. 
Tasodifiy    shartlar  umumiy  huquq  meyorlari    bilan  tartibga  solinmagan 
masalalar  bo‘yicha    o‘zaro  kelishuv    bo‘lib  ko‘riladi.  Chunonchi,  ijaraga  olingan 
mulkni ta’mirlash muddati to‘g‘risida masala tasodifiy shartlardan biri hisoblanadi. 
Shartnomada    ayrim  shartlar  tegishli  turdagi  shartnomalar  uchun  ishlab 
chiqilishi, belgilanishi nazarda  tutilishi  mumkin. Shartnomada namunaviy  shartlarga 
xavola  qilinmagan  hollarda    taraflarning  munosabatlariga  ish  muomalasi  odatlari 
sifatida qollaniladi. 
Shartnomaning  tuzilishi  Fkning  364  moddasida  ko‘rsatilganidek,    taraflar 
o‘rtasida shartnomaning barcha muhim shartlari yuzasidan talab qilinadigan shaklda 

---

35 
 
kelishuvga erishilgan bo‘lsa, shartnoma tuzilgan hisoblanadi. 
Shartnomaning  umumiy  tartibda  tuzilishi  ikki  davr  bilan  belgilanadi.  Birinchi 
davr-shartnoma  tuzishga  taklif  qilish  davri  bunga,  oferta,  shartnoma  tuzishga  taklif 
qiluvchi esa, oferent deb ataladi. 
Ikkinchi  davr-shartnoma  tuzish  to‘g‘risidagi  taklifni  qabul  qilish,  bu  aksept 
qabul qiluvchi esa, akseptant deb ataladi. 
Shartnoma  tuzishning  umumiy  tarkibiga  oid  qoidalar  FK  ning  364-381-
moddalarida berilgan. Bu  qoidalarda  aytlishicha, agar shartnoma  tuzish  to‘g‘risidagi 
taklif (oferta) javob uchun muddat talab qilingan bo‘lsa bu holda shartnoma ikkinchi 
taraf  (akseptant)  tomonidan  taklifning  qabul  qilinganligi  holdagina  tuzilgan 
hisoblanadi. 
Shartnoma  tuzilishi  uchun  taraflarning  o‘zaro  kelishuvining  o‘zigina  kifoya 
emas. 
Bu 
kelishuv 
tegishli 
shaklda 
rasmiylashtirilgan 
bo‘lishi 
shart. 
Shartnomalarning  shakli  FK  ning  366-moddasida  belgilangan  qoidalarga  muvofiq 
bo‘lishi  shart.  Unga  asosan,  agar  qonunda  muayyan  turdagi  shartnomalar  uchun 
ma’lum shakl belgilab qo‘yilgan bo‘lmasa, shartnoma bitimlar tuzish uchun nazarda 
tutilgan xar qanday shaklda tuzilishi mumkin. 
Notarial  tasdiqlanishi  yoki  davlat  ro‘yxatidan  o‘tkazilishi  shart  bo‘lgan 
shartnoma  notarial  tasdiqlangan  yoki  ro‘yxatdan  o‘tkazilgan  paytdan  yetiboran, 
shartnoma tuzilgan hisoblanadi. 
Agar  taraflar  shartnomani  muayyan  shaklda  tuzishga  kelishilgan  bo‘lsalar, 
garchi  qonunda  bu  turdagi  shartnomalar  uchun  bunday  shakl  talab  qilingan 
bo‘lmasada shartnoma belgilangan shaklga keltirilganidan keyin tuzilgan hisoblanadi. 
Yozma  shartnoma  taraflar  imzolagan  hujjatni  tuzish  yo‘li  bilan  va  pochta, 
telegraf,  teletayp,  telefon,  elektron  aloqa  yoki    ishonchli  suratda  aniqlash  imkonini 
beradigan boshqa aloqa yordamida hujjatlar almasish yo‘li bilan tuzilishi mumkin. 
Oferta  muayyan  shaxsga  va  shaxslarga  ham  qaratilgan  bo‘lishi  mumkin. 
Masalan,  mahsulotni  reklama  qilish,  o‘z  xizmatini  taklif  yetib  e’lon  berish-
nomuayyan shaxslar doirasiga yo‘llagan oferta hisoblanadi. 
Oferta  yuborilgan  shaxsga  uni  qabul  qilganligi  haqida  gi  javobi  aksept 
hisoblanadi.  Aksept  pullik  va  pisandsiz  bo‘lishi  shart.  Agar  qonunda  ish  muomalasi 
odatidan yoki avvalgi munosabatlaridan  mano kelib chiqmasa, bu  aksept bulmaydi.  
Agar  ofertaga  javob  uchun  muddat  tayinlanmasdan,  o‘g‘zaki  ravishda  qilingan 
bo‘lsa, ikkinchi taraf (akseptant) bu taklifni qabul qilganligini darxol taklif qiluvchiga 
(ofertaga) bildirgan holdagina shartnoma tuzilgan hisoblanadi. 
Agar  bunday  taklif  yozma  ravishda  qilingan  bo‘lsa,  taklifni  qabul  qilganlik 
(aksept)  to‘g‘risidagi  javobni  olish  uchun  lozim  bo‘lgan  normal  vaqt  davomida 
olingan taqdirdagina shartnoma tuzilgan hisoblanadi. 
Ofertada  taklif  qilinganidan  boshqacha  shartlar  asosida  shartnoma  tuzishga 
rozilik bildirish haqidagi javob aksept hisoblanmaydi. Bunday javob akseptdan bosh 
tortish va ayni  vaqtda yangi offerta hisoblanadi. 
Odatda  shartnoma    tuzilgan  joy  ko‘rsatib  o‘tilishi  kerak.  Agar  shartnomada 
uning  tuzilgan  joyi  ko‘rsatilgan  bo‘lmasa,  shartnoma  offerta  yo‘llagan  fuqaroning 
yashash  joyida  yoki  yuridik  shaxsning  joylashgan  yerida  tuzilgan  hisoblanadi. 

---

36 
 
Fuqarolik  kodeksida  shartnomalar  tuzishda  taraflarning  erkinligi  haqidagi  qoida 
mustaxkamlab  qo‘yilgan.  Binobarin,  hech  qaysi  taraf  shartnoma  tuzishga  majbur 
qilinmaydi.  Biroq,  ayrim  hollarda  majburiy  shartnoma  tuzilishi  mumkin.  Bunda 
shartnomani  tuzishga    majbur  bo‘lgan  taraf  oferta  olgan  kundan  boshlab  30  kun 
ichida  boshqa  tarafga  aksept  to‘g‘risida,  akseptdan  voz  kechish  haqida  yoki  boshqa  
shartlar  asosida  akseptlash  haqida  (shartnoma  loyixasiga  o‘zining  e’tirozlari 
bayonnomasini qo‘shgan holda) bildirmog‘i lozim. 
Basharti,  shartnoma  tuzish  oferent  uchun  majburiy  bo‘lsa-yu,  u  o‘z  takliflariga 
ko‘ra  shartlar  asosida  akseptlash  olsa  (shartnoma  loyixasiga  e’tirozlar  bayonnomasi 
bilan  birga),  u  holda  bu  taraf  bildirish-xabarnoma  olingan  yoki  aksept  muddati 
tamom  bo‘lgan  kundan  boshlab  30  kun  ichida  kelishmovchiliklarni  bartaraf  etish 
uchun sudga murojaat qilishga haqli. 
Shartnoma tuzish majburiy bo‘lgan taraf uni tuzishdan bos tortsa, ikkinchi taraf 
uni  shartnoma  tuzishga  majbur  etish  talabi  bilan  sudga  murojaat  qilishga  haqli. 
Shartnoma  tuzishdan  asossiz  bo‘yin  tovlayotgan  taraf  shu  tufayli  yetkazilayotgan 
ziyonni boshqa tarafga to‘lashi shart. 
Mazkur  usul  shartnoma  tuzishning  aniq  usulini  tanlaganda  eng  maqbul  variant 
hisoblanadi.  Aynan,  «shartnoma»,  «kelishuv»  deb  nomlangan  hujjatda  tomonlar   
tijorat  operatsiyasining  barcha  mavjud  shartlarini  va  jiatlarini  aniqlab  oladilar. 
Mazkur  usulning  eng  katta  yutug‘i  –  u  mavjud  bo‘lganda  shartnoma  tuzish    faktiga  
oid  nizoning    o‘zi  paydo  bo‘lmaydi.  Bu  usul  bilan  ixtiyoriy  xo‘jalik  shartnomalari 
tuzilishi mumkin.      
Amaliyotda   quyidagi  savol  yuzaga keladi:  tijorat savdo-sotigiga  (yuk  yetkazib 
berishga)    oid  shartnomaviy  munosabatlar  shartnoma  asosida  emas,  kelishilgan 
tafsilotli  ro‘yxat  asosida  rasmiylashtirilgan  bo‘la  oladimi?  Tomonlar  imzolagan 
tafsilotli  ro‘yxat  shartnomaviy  munosabatlar  o‘rnatilganligini  tan  oluvchi  barcha 
muhim  shartlarga  ega  emas.  Hamda,  belgilangan  tartibda  tuziladigan,  yuk  yetkazib 
berishga oid shartnomaning o‘rnini bosolmaydi.