O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta

Majburiyat  huquqi.  «Majburiyat-fuqarolik  huquqiy  munosabati  bo‘lib,  unga 
asosan  bir  shaxs  (qarzdor)  boshqa  shaxs  (kreditor)  foydasiga  muayyan  harakatni 
amalga  oshirishga:  chunonchi,  mol-mulkni  topshirish,  ishni  bajarish,  xizmatlar 
ko‘rsatish,  pul  to‘lash  yoki  muayyan  harakatdan  o‘zini  saqlashga  majbur  bo‘ladi, 
kreditor esa-qarzdordan o‘zining majburiyatlarini bajarishni talab qilish huquqiga ega 
bo‘ladi»
6
. 
Majburiyat mulkiy munosabatlar kelishuviga ko‘ra bitim asosida vujudga keladi. 
Bunda  ikki  taraf  qatnashib,  ma’lum  huquq  va  burchlarni  amalga  oshiradi.  Burchni 
bajarish  –  majburiyatni  keltirib  chiqaradi.  Fuqarolik  huquqida  majburiyat,  bu 
kimningdir foydasiga muayyan harakat qilish burchidir deyilgan.  
Majburiyatlarni  tartibga  solib  turadigan  normalar  yig‘indisi  majburiyat  huquqi 
deb ataladi. Majburiyatlar shartnoma asosida bo‘ladi. 
Majburiyatning  taraflari-kreditor  yoki  qarzdor  sifatida  bir  yoki  bir  paytning 
o‘zida bir necha shaxs ishtirok etishi mumkin. 
Majburiyat    shartlarga  va  qonun  hujjatlari  talablariga  muvofiq,  bunday  shartlar 
va  talablar  bo‘lmaganida  esa    ish    odatiy  yoki  qo‘yilgan  boshqa  talablarga  muvofiq  
bajarilishi kerak. Majburiyatni bajarishdan bir tomonlama bosh tortish va shartnoma 
shartlarini  bir  tomonlama  o‘zgartirishga  yo‘l  qo‘yilmaydi.  Qonun  hujjatlarida  va 
shartnomaning o‘zida  belgilangan hollar bundan mustasno. 
Majburiyatni  bajarish  muddati  ko‘rsatilmagan  bo‘lsa  yoki  talab  qilib  olish 
muddati    belgilab  qo‘yilgan  bo‘lsa, kreditor    ijroni  talab  qilishga,  qarzdor  esa-ijroni   
amalga  oshirishga  haqli  bo‘ladi.  Majburiyatni  darxol  bajarish  vazifasi  qonundir. 
Shartnomada  qarzdor bunday majburiyatni kreditor talab qilgan kundan boshlab yetti 
kunlik muddat ichida bajarishi shart. 
Majburiyatni bajarish joyi qonun hujjatlarida va shartnomada belgilab qo‘yilgan 
bo‘lmasa, ijro quyidagi joylarda amalga oshirilishi kerak: 
-ko‘chmas  mol-mulkni  topshirish  majburiyatlari  bo‘yicha  mol-mulk  turgan 
joyda; 
                                                 
6
  O`zRning  fuqarolik kodeksi 234-модда T. Adolat  1996yй. 104-b 

---

28 
 
-tashish  nazarda  tutadigan  tovar  yoki  boshqa  mol-mulkni  topshirish 
majburiyatlari bo‘yicha kreditorga yetkazib berish uchun tovarni birinchi tashuvchiga 
topshirish joyida; 
-qarzdorlarning  tovarni  yoki  boshqa  mol-mulkni  topshirish  yuzasidan  o‘zga 
majburiyatlari  bo‘yicha-  mol-mulkni  tayyorlash  va  saqlash  joyida  (basharti 
majburiyatning kelib chiqishi paytida bu joy kreditorga ma’lum bo‘lgan bo‘lsa); 
-pul  majburiyati  bo‘yicha-majburiyat  vujudga  kelgan  paytda  kreditor  yashagan 
joyda,  (agar  kreditor  yuridik  shaxs  bo‘lsa-uning  majburiyati  vujudga  kelgan  paytda 
joylashgan yerida). Agar kreditor majburiyatni bajarish vaqtigacha o‘z yashash joyini 
yoki  joylashgan  yerini  o‘zgartirgan  bo‘lsa  va  bu  xaqda  qarzdorni  xabardor  qilgan 
bo‘lsa-ijro  etish  joyi  o‘zgartirilishi    bilan  bog‘liq  hamma  xarajatlarni  kreditor 
hisobidan qoplanadigan joyida; 
-boshqa  barcha  majburiyatlar  bo‘yicha-qarzdorlarning  yashash  joyida,  agar 
qarzdorlar yuridik shaxs bo‘lsa, uning manzilida. 
Majburiyatlarning  bajarilishini  ta’minlash  quyidagi  usullar  asosida  amalga 
oshirilishi mumkin: 
-neustoyka (jarima va penya) 
-garov  
-kafillik  
-ushlab qolish  
- kafolat  
-oldindan  pulning bir qismini to‘lash  
O‘zbekiston  Respublikasining  Fuqarolik  kodeksida  majburiyatlarni  buzganlik 
uchun javobgarlik asoslari belgilangan. 
Majburiyatlar  uning  bajarilishi  tufayli,  voz  kechish  orqali,  hisobga  o‘tkazish 
bilan,  qarzdor  bilan  kreditor  bir  shaxs  bo‘lib  qolishi,  majburiyatning  yangilanishi, 
qarzdan  voz  kechish,  bajarish  mumkin  bo‘lmaganligi  tufayli,  davlat  organi  hujjati 
asosida,  fuqaro  vafot  etishi  bilan,  yuridik  shaxslarning  tugatilishi  sababli  bekor 
bo‘lish holatlari qonun hujjatlarida belgilangandir.
7
 
Qarzdorlar  majburiyatni  bajarmaganligi  yoki  lozim  darajada  bajarmaganligi 
tufayli kreditorga yetkazilgan zararni to‘lashi shart. 
Majburiy shartlarga quyidagilar kiradi 
1.  Shartnomaning  nomlanishi,  asos  qilib  olingan  va  qonun  bilan 
mustaxkamlangan bitim nomi bilan bir xil bo‘lishi kerak.  
2. Shartnomaning tuzilgan joyi va sanasi (imzolangan). 
3.Tomonlarning  xuddi  mamlakatidagi  savdo  reestrida  rasmiylashtirilgan 
nomidek  belgilanishi.  Chunki,  amaliyotda  bir  insofsiz  tadbirkor  shirkatining  nomini 
to‘liq  yozmay,  shartnoma  shartlarini  bajarmay,  uning  bu  shartnomaga  ta’lluqli 
emasligiga harakat qilgan. Shuning uchun tomonlarning to‘liq nomlari va joylashgan 
mamlakati ko‘rsatilishi zarur; 
4.  Shartnomaga  imzo  chekuvchi  shaxslar.  Ayniqsa  ularning  mansablari  ham 
ko‘rsatilishi kerak.  
5.Shartnomaning  predmeti  (oldi-sotdining  predmeti  hisoblanmish  tovar  va 
                                                 
7
    O`zRning  fuqarolik kodeksi  34-352-м. Т.Аdolat 1996 145-148-b. 

---

29 
 
xizmatning  belgilanishi,  qo‘shimcha  ravishda  uning  sifati  ko‘rsatilishi,  odatda 
tovarning xalqaro yoki milliy standarti ko‘rsatiladi); 
6. Tovarning hajmi va yetkazib berish muddatlari; 
7. Yetkazib berishning bazis shartlari (FOB, CIF, DAF, Franko va b.s.); 
8. Tovar bahosi va shartnomaning umumiy summasi.  
9.  Kafolatlar  (masalan,  avtomobil,  mashina,  texnologiyalar,  qurilish  montaj 
ishlarida)  
10. To‘lov shartlari. 
11. Sanktsiya va reklamatsiyalar (jarima, pretenziyalar); 
12. Tomonlarning yuridik manzillari va imzolari; 
O‘z  navbatida kalitli  va  eng  zaruriy  shartlardan birlari,  bu  yetkazib berishning 
bazis  shartlari  va  to‘lov  shartlaridir.  Chunki  ular  bitimning  eng  katta  qismini 
bajaradilar.  Masalan,  narx-navo  darajasi,  transportirovka  masalasi,  sxema  va  hisob-
kitob tartibi, hujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtirish, chunki undagi yo‘l qo‘yilgan xato va 
kamchiliklar shartnomani bajarilishini qiyinlashtiradi.