O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta

Pozitsiyali (releli) har orat rostlagichlari

Rostlovchi organi ikki yoki uchta aniq vaziyatni egallay oladigan rostlagichlar pozitsion deyiladi. Elektrik isitish uskunalarida ikki va uch pozitsiyali rostlagichlar ishlatiladi. Ular oddiy tuzilgan va puxta ishlaydi. Chorvachilik binolari, issiqxona va boshqalarda xavo har oratini iki pozitsiyali rostlashning prinsipial sxemasi 55-rasmda ko‘rsatilgan. Rostlash ob‘ekti 1 dagi har oratni kontrol qilish uchun o‘lchash ko‘prigi 2 ning elkalaridan biriga ulangan termik qarshilik TQ xizmat qiladi. Ko‘prik qarshiliklarining qiymatlari shunday tanlanadiki, berilgan har oratda ko‘prik muvozanatlanadi, ya‘ni ko‘prikning
diagonalidagi kuchlanish nolga teng bo‘ladi.



7.3.2-rasm. Xavo har oratini ikki pozitsiyali rostlash prinsipial sxemasi.
1-rostlash ob’ekti; 2-o’lchash ko’prigi; 3-qutblangan rele; 4-elektrik motorning qo’zgatish chulg’ami; 5-elektrik motorining yakori; 6-reduktor; 7-kalorifer

O‘lchash ko‘prigining diagonaliga ulangan qutblangan rele 3 har orat oshganda o‘zgarmas tok elektrik motorining cho‘lg‘amlari 4 dan birini ulaydi, elektrik motor esa reduktor 6 yordamida kalorifer 7 oldidagi xavo klapanini berkitadi. Har orat pasayganda xavo klapani to‘la ochiladi. Har oratni ikki pozitsiyali rostlashda beriladigan issiqlik miqdori faqat ikki xil – maksimal va minimal o‘rnatilishi mumkin issiqlikning maksimal miqdori berilgan rostlanma har oratni saqlash uchun zarur bo‘lgan issiqlik miqdoridan ko‘p, minimal miqdori esa kam bo‘lishi lozim. Bu holda xavo har orati berilgan qiymati ₀ atrofida o‘zgaradi, ya‘ni avtotebranma rejim paydo bo‘ladi (7.3.3, a-rasm, ). Har oratlar _n va _v ga muvofiq bo‘lgan chiziqlar nosezgirlik zonasining quyi va yuqori chegarasini bildiradi. Rostlanadigan ob‘ektning har orati pasayib _n qiymatga erishganda, beriladigan issiqlik miqdori darhol oshadi va ob‘ektning har orati ko‘tarila boshlaydi. Har orat _n qiymatga erishgach, rostlagich beriladigan issiqlik miqdorini kamaytiradi va har orat pasayadi. Har oratning ko‘tarish va pasayish tezligi rostlash ob‘ektining xossalariga ham da vaqt tavsifnomasiga (shigash egri

chizig‘iga) bog‘liq. Agar issiqlik berish o‘zgarganda har orat ham darhol o‘zgarsa, ya‘ni rostlanuvchi ob‘ekt kechikmasa, har oratning tebranishi nosezgirlik zonasining chegaralaridan chiqmaydi.
Nosezgir zonasi kamayishi bilan har oratning tebranish amplitudasi ham nolgacha kamayib _n=_v bo‘ladi. Lekin buning uchun issiqlik berish cheksiz katta chastota bilan o‘zgarishi lozim, buni amalda bajarib bo‘lmaydi. Barcha real rostlash ob‘ektlarida kechikish bor. Bularda rostlash jarayoni taxminan quyidagicha sodir bo‘ladi.Rostlash ob‘ektining har orati _n gacha pasayganda issiqlik berish darhol o‘zgaradi, ammo kechikish sababli har orat bir oz vaqtgacha pasayishda davom etadi.So‘ng har orat _v gacha ko‘tariladi, shunda issiqlik berish darhol kamayadi. Har orat yana bir oz vaqt ko‘tarilishda davom etadi, so‘ng issiqlik kamayganligidan har orat kamaydi va jarayon yangidan takrorlanadi.7.3.3, b-rasm da ikki pozitsiyali rostlagichning statik tavsifnomasi keltirilgan. Bu tavsifnomaga ko‘ra, ob‘ektga rostlovchi ta‘sir (u) fakat ikki xil:
maksimal va minimal qiymatlarga erishishi mumkin. Ko‘rilgan misolda rostlovchi ta‘sirning maksimal qiymatida xavo klapani to‘la ochiq, minimal qiymatida esa miqdor (har orat) ning berilgan qiymati ₀ dan og‘ish ishorasiga qarab aniqlanadi; rostlovchi ta‘sirning miqdori o‘zgarmas bo‘ladi. Barcha ikki pozitsiyali rostlagichlarda gisterezisli zona  bor. Bu zona elektromagnitli relening ishga tushish va bo‘shatish toklari farqi xisobga paydo bo‘ladi.


7.3.3-rasm. Ikki pozitsiyali rostlash vaqt tavsifnomasi (a) va ikki pozitsiyali rostlagichning statik tavsifnomasi (b).