O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti

5. YUZALARGA  LAZER  BILAN  ISHLOV  BERISH  
TEXNOLOGIYALARI 
 
5.1. Lazerlarning tasnifi 
 
Lazer (optik- kvant generatori) – bu har xil energy turlarini (elektr, yorug'lik, 
kimyoviy,  issiqlik  va  boshqalarni)  optik  diapazondagi  kogerentli
18
  elektromagnit 
nurlanish energiyasiga aylantiradigan qurilma. Lazerning ta‟siri optik rezonatorga
19
 
joylashtirilgan  qo'zg'atilgan  atomlar,  ion  molekulalari  yoki  boshqa  moddalarning 
zarrachalari  yordamida  hosil  bo‟lgan  yorug'likni  faollashtirib    qo‟llashga  
asoslangan. Bunday faollanish mumkinki, agar faol muhit o'zg'algan yoki inversion 
joylashuv
20
  holatida  bo'lsa,  bunda    faol  muhitning  zarrachalari  (elektronlar, 
atomlar,  ionlar,  molekulalar  va  boshqalar)  ning  energiya  sathi  bo'yicha 
taqsimlanishi  buzilgan  bo‟ladi  va  qo'zg'atilgan  (yuqori  energiya  sathida 
joylashgan)  zarrachalar  soni    pastki  energiya  sathida  joylashgan  zarrachalar 
sonidan oshgan bo‟ladi.
 
Faol  muhitda  inversion  joylashuvi  holatini  yaratish  va  ushlab  turish  uchun, 
faol muhitning tuzilishiga bog'liq bo'lgan turli xil, “to‟yintirish” deb nomlanadigan 
qo'zg'atish usullari qo'llaniladi. To‟yintirishni ultra binafsha nurlanish, elektronlar 
oqimi,  kuchli  elektr  maydoni,  gazsimon  muhitda  elektr  razryadi,  kimyoviy 
reaksiyalar va boshqalar yordamida amalga oshirish mumkin.
 
Nurlaninsh  optik  rezonatorning  oynalari  o'rasidan  ko'p  marotaba  o'tish 
natijasida  kuchayadi  va    yuqori  kuvvatli  yo‟naltirilgan  lazer  oqimi  shaklanadi. 
Lazerli  nurlanish  rezonatorlardan  qisman  shaffof  bo'lgan  bitta  oyna  orqali 
chiqariladi.
 
                                                 
18
 Kogerentlik – bir nechta tebranma yiki to‟lqinli jarayonlar qo‟shilganda ularni bir biriga bog‟liq holda kechishi 
19
 Rezonator – rezonans hisobiga tebranishlar energiyasini yig‟uvchi tebranish tizimi 
20
 Inversion joylashuv – yuqori energetik sathilarning bittasida joylashgan zarrachalar soni pastki sathida  joylashgan 
zarrachalaridan ko‟proq bo‟lgan  muhit holati 

---

108 
 
Lazerli  nurlanish  ultrabinafsha  uzunlikdagi  to‟lqinlardan  boshlab  infraqizil 
va submillimetrli  to'lqin uzunliklargacha keng diapazonni  qamrab oladi. Lazerlar 
yorug'likni  turli  xil  rejimlarda    tarqatishi  mumkin:  doimiy  ravishda  uzoq  vaqt 
davomida, bir marta bitta chaqnoq shaklida, turli chastotali impulsli rejimda.
 
Lazerli nurlanishi kogerentlik  (bir  nechta chastotali nurlanishni  qo‟shilishi) 
va monoxromatiklik (bitta chastotali nurlanish)  bo‟lishi mumkin. Agar to'lqinning 
amplitudasi,  chastotasi,  fazasi,  tarqalish  yo'nalishi  va  qutblanishi  vaqt  boyicha 
o‟zgarmasa yoki ma'lum bir qonunga muvofiq o'zgarsa, bunday to‟lqin kogerentli 
deyiladi. Monoxromatiklik chastota va to'lqin uzunligining doimiyligini anglatadi. 
Monoxromatik to'lqin har doim kogerent bo‟ladi.
 
Umuman  olganda,  lazer  texnologiyalari  deganda  lazerli  nurlanish  ta'siri 
ostida  materialni  yoki  yarim  tayyor  mahsulotni  ishlab  chiqarish,  holatini, 
xususiyatlarini,  shaklini  o'zgartirish  usullarining  majmuasi  tushuniladi.  Lazer 
texnologiyalarning  aksariyatida  ishlov  berilayotgan  materialga  termik  ta'sir 
qilinadi.  Lazer  texnologiyalaridagi  issiqlikning  ta‟sirchanligi    nurlanish 
parametrlarini va ishlov berish rejimlarini o'zgartirish orqali rostlanadi.