8. QOPLAMANI NAZORAT QILISH VA SINASH USULLARI
8.1. Qoplama qalinligini aniqlash
Qoplama qalinligini nazorat qilish, uni buzish va buzmasdan amalga oshadi.
Buzmasdan nazorat qilish usullarga magnitli, girdob toklar, sig‟imli, ionli
nurlatish, termoelektrik va gravimetrik usullar kiradi. Buzib nazorat qilish
usullarga kulonometrik, oqim usuli, gravimetrik, tomchi usuli va metallografik
usullar kiradi.
Qoplama qalinligini buzmasdan nazorat qilish usullari asosiy material va
qoplama materialning qadir-budurliklar balandliklari qoplama qalinligidan kichik
bo‟lganda qo‟llaniladi.
Qoplama qalinligini nazorat qilishning magnitli usullari qoplama qalinligiga
bog‟liq holda magnitli qarshiligiga yoki magnitni buyum sirtidan uzish kuchini
qayd qilishga asoslangan. Magnit oqimi usuli ferromagnitli bo‟lmagan metal
qoplamalarning, ferromagnit metallar ustidagi nometall va nikel qoplamalarning
qalinligini o‟lchash ichun mo‟ljallangan.Bu usulning nisbiy xatoligi 10% ni tashkil
etadi. Elektrmagnit induktsiya usuli ferromagnit metallar ustidagi ferromagnit
bo‟lmagan metal va nometall qoplamalarning qalinligini o‟lchash uchun
mo‟ljallangan, bu usulning nisbiy xatoligi 4% ni tashkil etadi. Doimiy magnitni
146
uzish usuli ferromagnit metallar ustidagi metal va nometall qoplamalarning
qalinligini o‟lchash uchun mo‟ljallangan. Bu usulning nisbiy xatoligi 10% ni
tashkil etadi.
Girdob toklar
37
usuli detal va qoplamada g‟altak hosil qilgan elektromagnit
maydonini g‟altakning magnit maydoni bilan o‟zaro ta‟sirini qayd qilishga
asoslangan. Usul ferromagnitli va ferromagnitli bo‟lmagan detallar ustidagi
elektro‟tkazuvchan va elektro‟tkazmas qoplamalarning qalinligini o‟lchash uchun
mo‟ljallangan. Bu usulning nisbiy xatoligi 5% ni tashkil etadi.
Sig‟imli usul
38
dielektrik qoplamada va metal asosda datchikni mahkamlash
natijasida hosil bo‟lgan kondensatorning sig‟imini yoki sig‟im qarshiligini qayd
qilishga asoslangan. Datchikni yoylashish sxemasi va unga tegishli elektr o‟lchash
sxemasi 8.1 rasmda keltirilgan
8.1 rasm. Qoplama qalinligini sig‟imli usul bilan o‟lchash sxemasi:
1 – qoplama; 2 – asos; 3 – datchik; TM – tok manbai.
Ionli nurlatish usuli
39
radioizotop manba yordamida qoplama materialida va
asosiy metalda rentgen nurlarini qo‟zg‟atish natijasida qoplama qalinligini bog‟liq
holda hosil bo‟lgan β-nurlanishni qaytib taqsimlanishini o‟lchashga asoslangan.
Metall qoplamalarning qalinligi o‟lchanganda asosiy metall va qoplama
materialining atomar rusumlari ikki yoki undan ko‟pga farq qilish kerak. Bu
usulning nisbiy xatoligi 10% ni tashkil etadi.
Termoelektrik usuli issiqlik ta‟siri natijasida asosiy metal va metal
qoplamada, ularning issiqlik va massa o‟tkazuvchanligi har xil bo‟lgani uchun,
qoplamada qalinlikga bog‟liq holda hosil bo‟lgan kuchlanishlarning farqini qayd
qilishga asoslangan. Usul po‟lat, mis va rux hamda ularning qotishmalar ustida
qalinligi 5 mkm dan 40 mkm gacha bo‟lgan qalvanik nikel qoplamalarning
qalinligini o‟lchash uchun mo‟ljallangan. Bu usulning nisbiy xatoligi 15% ni
tashkil etadi.
Gravimetrik usuli detalning qoplama hosil bo‟lishdan oldingi va keyingi
massaini yoki detalning qoplamani olmasdan va olgandan keyingi massasini
analitik tarozida tortib, qoplama massasini aniqlashga asoslangan. Shuning uchun
bu usul ham qoplamani buzmasdan, ham buzib olish usullarga tegishlidir. Usul
37
Girdob toklari yoki Fuko toklari (frantsuz olimi J.B.L. Fuko nomiga qo‟yilgan) – magnit maydoni o‟zgarganda
hosil bo‟ladigan girdob shakldagi hajmli elektr toki.
38
Qoplamani buzmasda sig‟imli usullar yordamida nazorat qilish buyumni elektr maydonga kiritib, buym ta‟sirida
elektr maydonni o‟zgarishini kuzatishda iborat.
39
Buymlardan ionli nurlanishni o‟tkazib, uning ta‟sirini qayd qilish va tahlil qilishni qamrab olgan usul. Nurlanish
turiga ko‟ra radiatsion, rentgen va neytron nurlanish usullari deb nomlanishi mumkin.
147
massasi 200g dan oshmagan detallar ustidagi o‟rtacha qoplama qalinligini aniqlash
uchun mo‟ljallangan. Qoplamani o‟rtacha qalinligi quyidagi formuladan
aniqlanadi:
⁄
(8.1)
bunda m
1
и m
2
–qoplamasiz va qoplama bilan buyum massasi; S - qoplama sirtini
maydoni; γ – qoplama materialining zichligi.
Bu usulning nisbiy xatoligi 10% ni tashkil etadi.
Metall qoplamalarning qalinligini mikroskop yordamida optik usulda
nazorat qilish qoplama cheti va asosiy metal orasida bo‟rtmasiga nur berib yoki
rastr usulida
40
o‟lchashga asoslsngan. Usul qalinligi 1 mkm dan 40 mkm gacha
bo‟lgan va qaytarilish koeffitsienti 0,3 dan kichik bo‟lmagan qoplamalarni
o‟lchash uchun qo‟llaniladi. Anod-oksidli qoplamaning qalinligini buzmasdan
aniqlash uchun qoplama va asosiy metal sirtlaridan qaytgan nur oqimlarining
tasvirlari orasidagi masofa o‟lchanadi. O‟yiq qoplama hosil qilishdan oldin asosiy
metalning bir kichik qismini izolyatsiya qilish yo‟li bilan olinishi mumkin.
Izolyatsion material olib tashlangandan keyin qoplama qalinligi o‟lchanadi.
O‟yiqni yana bir usul bilan, qoplamani bir qismini eritib, qolganini izolyatsiya
qilib, hosil qilish mumkin. Erituvchining kimyoviy tarkibi qoplama turiga qarab
tanlanadi. Bu usulning nisbiy xatoligi 10% ni tashkil etadi.
Metallografik usuli birqatlamli va kopqatlamli qoplamalarning qalinligini,
ularning
ko‟ndalang kesimidan tayoyorlangan shliflarni metallografik
mikroskoplar yordamida kattalashtirib, o‟lchashga asoslangan. 500…1000 marta
kattalashtirish yo‟li bilan qalinligi 20 mkm gacha bo‟lgan qoplamalarni, 200 marta
kattalashtirib qalinligi 200 mkm dan katta bo‟lgan qoplamalarni o‟lchash mumkin.
O‟lchashlar shlif uzunligi bo‟yicha bir nechta kesimda amalga oshiriladi. Bu
usulning nisbiy xatoligi 10% ni tashkil etadi.
Kulonometrik usuli tegishli elektrolitda stabilashgan tok ta‟sirida
qoplamaning bir qismini anodli eritishga asoslangan. Qoplamani asosiy metal yoki
taglik metallgacha eritish jarayonida potentsialni sakrashi kuzatiladi, bu o‟lchash
tugaganini ko‟rsatadi. Usul qalinligi 0,1 mkm dan 100 mkm gacha bo‟lgan
birqatlamli va ko‟pqatlamli qoplamalarning hamda ko‟pqatlamli qoplamalarda
alohida qatlamlarning mahalliy qalinligini aniqlash uchun mo‟ljallangan. O‟lchash
har xil konstruktsiyali kulonometrik qalinlik o‟lchagichlar yordamida amalga
oshiriladi. Bu usulning nisbiy xatoligi 10% ni tashkil etadi.
Oqim (elektr oqimli, davriy - oqimli, hajmiy – oqimli) usuli qoplamani
ma‟lum tezlik oqib tushayotgan oqim ta‟sirida eritishdan iborat. Usul qalinligi 3
mkm dan 30 mkm gacha bo‟lgan birqatlamli va ko‟pqatlamli metal qoplamalarning
mahalliy qalinligini aniqlash uchun mo‟ljallangan. Buym shaklida eritmani oqib
tushushiga xalaqit berayotgan detallar bo‟lsa bu usulni qo‟llab bo‟lmaydi. Eritma
yoyilib ketmasligi uchun detal sirti kimyoviy chidamli izolyatsion material bilan
ajrataladi. Izolyatsion material polosalarini eritma oqib tushayotgan yo‟nalishga
40
Rastrli tasvir – monitorda yoki qog‟ozda tasvirlangan piksellar (to‟rt burchakli rangli nuqtalarni) ning to‟ri
148
parallel ravishda orasini 4 mm masofada yopishtiriladi. Hosil bolgan ariqchaga
eritma oqimi yuboriladi va yangi qatlam yoki asos paydo bo‟lgancha o‟tgan vaqt
o‟lchanadi. Qoplamaning mahalliy qalinligi quyidagi formuladan aniqlanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |