O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

Misming madaniyati
Misr madaniyati Old Osiyo o’lkalariga asosan, Falastin, Finikiya va Suriyaga 
hattoki, Kipr oroligacha yetgan. Finikiya va Falastin hududlaridan misrliklar 
san’atidan dalolat beradigan ko’pgina madaniy yodgorliklar topilgan. Finikiyaga 
Misr xudolarining xususan, Tot, Ptax, Xatxor, Gor va asosan, Osiris xudolarming 
ta’siri kuchli bo’lgan. Aytishlaricha xudo Osirisning jasadi solingan tobutni yoki 
uning boshini dengiz toTqinlari, Bobil shahri devoriga olib kelib qo’ygan emish. 
Qadimgi yahudiylaming «Tavrot»ida to’plangan dunyoViy va diniy manbalarda 
qadimgi Misming ta’siri g’oyat kuchlidir. Aton sha’niga aytilgan bir madhiya 
Dovud surasidagi oyatlardan biriga o’xshaydi. Misrliklaming lirikasi tavrotdagi 
«Qo’shiqlar qo’shig’i» ga yaqin keladi. Misrliklaming «Nasihatnomalari va 
Karomatlari» Tavrot adabiyotidagi unga o’xshash asarlarda aks etgan.
Misming qadimgi madaniyati yunon 
qabilalarining 
endigina yuzaga 
kelayotgan yosh madaniyatiga juda kuchli 
ta’sir ko’rsatgan. Yunonlar Misr 
kohinlarining qadimgi donishmandligiga, Misrdagi dabdabali ibodatxonalari 
tilsimlariga va zeb-ziynatlariga maftun edilar.
Misming g'olibona yurishlari natijasida mamlakatga minglab 
asirlar 
haydab kelingan va qulga aylantirilgan. 
Qullar fir'avn, 
ibodatxona va 
zodagonlaming xo’jaliklari ekin yerlarida, ustaxonalarida ishlaganlar. Asirlardan 
tashqari Misrga juda katta moddiy boyliklar 
oqib kelgan. Misr bosib olingan 
hududlarda har yili belgilangan miqdorda xiroj to’lovini joriy qilgan. Jumladan, 
Efiopiya oltin qumi, fil suyagi, Falastin va Suriya kumushi, qo'rg’oshin, qalay, 
bo'yoq, gazlama, lazurit, qimmatbaxo toshlar, kemasozlik yog'ochi, noyob kedr 
yog'ochini yetkazib berish 
majburiyatini olganlar. Misrda qo'shimcha ishchi 
kuchi, turli xil xom ashyolaming mo'l-ko'lligi iqtisodiyotga ijobiy ta'sir qilgan. 
Xo’jalik ishlab chiqarishi va uning texnologiyasi takomillashgan. 
XIX sulola 
davridan boshlab jezdan foydalanish keng tarqalgan. Uning xom ashyosi Suriyadan 
o’zlashtirib olingan, mctall ishlab chiqarish texnologiyasi bilan takomillashtirilgan. 
Vertikal ip yigiradigan 
to'quv dastgohi kashf qilingan. Bu vaqtda xira rangli 
shisha tayyorlash alohida xo’jalik sohasiga aylanadi. Omoch takomillashadi, 
suvni yuqoriga shiqarib beradigan mexanizm «shoduf» ixtiro qilingan. Yangi 
o’simliklar o’zlashtirilgan. (Shechevisa, smola daraxtlari). Chorvaning yangi zoti 
(xachir, tuya) yilkichilik mustaqil sohaga aylanadi.
Sun'iy sug'orish inshootlarini qurish, ta'mirlash va tartibga solish, yangi 
yerlarga suv chiqarish fir'avnlarning diqqat-markazida turgan. Fayum vohasida 
yangi yerlar 
ko’plab ochilib, voha Misming g’alla omboriga aylangan. Eski 
kanal, to’gon 
va ariq-anhorlar tozalangan. 
Nil daryosining toshqin suvlarini 
chiqishi ustidan muntazam nazorat o’matilgan. Nil vodiysida uzumchilik, asalshilik 
va bog’dorshilik gullab-yashnagan. Yangi podsholik davrida Misr iqtisodiyotida 
dehqonchilik va shorvachilik yetakchi soha sifatida mahsulotni ko’plab yetkazib 
bergan.
- 142 ~

---

Fir'avnlar kuchli iqtisodiyotga tayanib 
tashqi siyosatda jiddiy yutuqlaiga 
erishdilar, me'morchilik, qurilish sohasi yuqori darajada rivojlangan. Bir necha 
yangi shaharlar jumladan, Per-Ramzes notnli yangi shahar qurilgan. Noyob san'at 
namunalaii hisoblangan me'morchilik inshootlari barpo qilindi: Luksor va Fivada 
Amon ibodatxonalari, fir'avn sog'ona-ibodatxonasi, Fir'avn Ramzes Abidosda 
Osiris ibodatxonasini qurgan. Nubiyada qoya toshda Abu-Simbel ibodatxonasi 
(balandligi 33 m., kengligi 38 m., uzunligi 65 m.) bunyod qilinadi. Bundan tashqari 
bu yerda Ramzes II ning balandligi 24 metr bo'lgan haykali va uning oyog'i ostida 
bolalarining 200 ta haykallari barpo qilingan.
Bu davrda Misr madaniyatining taraqqiyoti uchun qulay 
ichki 
va tashqi 
imkoniyatlar yaratilgan. Mamlakat ishlab shiqaruvshi kuchlaming rivojlanishi ichki 
va tashqi savdoning rivojlanishiga sabab bo’lgan.Yangi savdo aloqasi tobora 
kengaygan. 
Suriyaning ayrim viloyatlari bilan Misming savdo aloqalari 
mustahkamlangan. Misrliklar bu hududdan 
qishloq xo’jalik mahsulotlari: don, 
sharob,asal hamda shorva mollari olib kelganlar. Livandan binokorlik yog'ochlari 
keltirilgan. Misrga Suriya orqali uzoq mamlakatlardan, xett davlatidan Egey 
dengizlaridagi orollardan va Mesopotamiyadan juda ko’plab mahsulot olib kelingan. 
Suriya bilan savdo-sotiq ishlari quruqlikdagi yo'llar orqali ham olib borilgan.Bu 
davrda misrliklaming dengiz floti bo’lgan va shuning uchun ular mahsulotlami 
Suriyadan yelkanli kemalarda olib kelganlar. Suriyadan keyin Misr savdosining eng 
muhim tayansh nuqtalaridan biri Bobil shahri bo’lgan.
Bu davrda misrliklar bir qator yangi mamlakatlarga: Kipr, Kichik Osiyo, 
Mesopatamiyaga savdo ekspedisiyalari va istilochilik niyatida qo’shin yuborganlar. 
Bu vaqtga kelib Sinaydagi mis konlari xom ashyosi tugay deb qolganligi sababli 
misrliklar o’zlariga zarur bo’lgan misning yangi manbalarini qidirishga majbur 
bo’lganlar. Yangi podsholik davrida misrliklar o’zlariga zarur bo’lgan misni Kipr 
orolidan olib kelganlar. Kipr oroli qadim zamonlardan o’zining juda katta mis konlari 
bilan ham nom chiqargan. O'sha vaqtdan saqlanib qolgan ba'zi hujjatlarda Kipr 
orolidan Misrga juda ko’plab mis yuborilgani haqida malumot beriladi. Masalan: 
Kipr podshosi Misr fir'avniga bunday deb yozgan: «Men senga 500 talant (150000 
kg) mis yubordim. Men buni birodarimga sovg'a qilib yubordim. Birodar misning 
kamligini ko'nglingga olma. Mening mamlakatimda egam Nergalning qo’li (vabo) 
mamlakatimdagi odamlaming hammasini qirib yubordi. Endi misni tayyorlaydigan 
hech kirn yo’q» degan misralami o’qishimiz mumrin.
Bu davrda Kichik 
Osiyodan, xususan uning xettlar joylashgan 
sharqiy 
viloyatlaridan Misrga temir keltirilgan. Temir o'sha vaqtlarda Misrda nodir 
hisoblangan.
Misr savdosi shimoli-sharqqa Mesopotamiya viloyatlariga kirib borgan. 
Ikki daryo oralig'ining shimoli-g'arbida joylashgan Mitanni davlatidan jez, lojuvard, 
gazmol, kiyim-kechak, moy, jang aravalari, otlar va qullar olib kelingan. Misrliklar 
Bobildan ham xuddi shunday tovarlar ya’ni kumush, yog'ochdan tortib oltin va fil 
suyagi bilan bezatilgan qimmatbaho buyumlar keltirganlar. Misr bilan Osuriya 
o’rtasida ham savdo aloqalari o’matilgan. Yozma manbalardagi ma'lumotlarga 
qaraganda misrliklar Osuriyadan jang aravalari, otlar va lojuvard keltirganlar. 
Misrliklar Old Osiyodan 
olgan mahsulotlari evaziga bu mamlakatlarga asosan
~ 143 ~

---

quyma oltin yoki tilla buyumlar, fil suyagi yoki lojuvard bilan bezatilgan buyumlar, 
gazmol, kiyim-kechak, asosan qimmatbaho metallar yuborganlar.
Yunon dostonlaridan biri «Iliada»da Misming Fiva shahrining 100 ta eshigi 
bo’lib, har bir eshigidan ot mingan va jang aravasi haydagan 20 ta botir yonma-yon 
bir qator tizilib, bemalol chiqib ketishi mumkinligi aytiladi.Yunon 
xudosi 
Apollonning oldingi haykallari gavdasining old tomoni va shu davrdagi boshqa 
haykallarga xos kulib turish jihatdan Misr haykallariga xususan, Sais davri 
haykallariga juda mosdir. Yunonlarning Misrga kelishiga keng yo'l ochgan Sais 
fir’avnlari yunon madaniyatiga ham Misr darvozalarini ochib berganlar.
Yunon rassomlari, hunarmandlari o’zlari ishlagan buyumlari, san’at asarlari 
bilan Mismi to’ldirib yuborganlar. Hunarmandchilik ayniqsa, Navkratisda avj olgan. 
San’atdagi badliy realizm er.aw.VI asrda o’zining yuqori cho’qqisiga yetgan. 
Misming shu zamonga xos o’ymakor rasmlarida rassom odam gavdasini yon 
tomonini tasvirlab, yuza qismiga odamlar va buyumlarni erkin joylashtirgan. Misr 
madaniyati Old Osiyo o’lkalariga asosan, Falastin, Finikiya va Suriyaga hattoki, Kipr 
oroligacha yetgan. Finikiya va Falastin hududlaridan misrliklar san'atidan dalolat 
beradigan ko’pgina madaniy yodgorliklar topilgan. Finikiyaga Misr xudolarining 
xususan, Tot, Ptax, Xatxor, Gor va asosan, Osiris xudolarining ta'siri kuchli bo’lgan. 
Aytishlaricha xudo Osirisning jasadi solingan tobutni yoki uning boshini dengiz 
to'lqinlari, Bobil shahri devoriga olib kelib qo’ygan emish, Qadimgi yahudiylaming 
«Tavrot»ida to’plangan dunyoviy va diniy manbalarda qadimgi Misming ta'siri 
g'oyat kuchlidir. Aton sha'niga aytilgan bir madhiya Dovud surasidagi oyatlardan 
biriga o'xshaydi. Misrliklaming lirikasi tavrotdagi «Qo’shiqlar qo’shig'i» ga yaqin 
keladi. Misrliklaming «Nasihatnomalari va Karomatlari» Tavrot adabiyotidagi unga 
o’xshash asarlarda aks etgan.
Misming qadimgi madaniyati yunon 
qabilalarining 
endigina yuzaga
kelayotgan yosh madaniyatiga juda kuchli 
ta’sir ko’rsatgan. Yunonlar Misr
kohinlarining qadimgi donishmandligiga, Misrdagi dabdabali ibodatxonaiari 
tilsimlariga va zeb-ziynatlariga maftun edilar.
Yunon dostonlaridan biri «Iliada»da Misming Fiva shahrining 100 ta eshigi 
bo’lib, har bir eshikdan ot mingan va jang aravasi haydagan 20 ta botir yonma-yon 
bir qator tizilib, bemalol shiqib ketishi mumkinligi aytiladi.Yunon 
xudosi 
Apollonning oldingi haykallari gavdasining old tomoni va shu davrdagi boshqa 
haykallarga xos kulib turish jihatdan Misr haykallariga xususan, Sais davri 
haykallariga juda mosdir. Yunonlarning Misrga kelishiga keng yo'l ochgan Sais 
fir’avnlari yunon madaniyatiga ham Misr darvozalarini ochib berganlar.
Yunon rassomlari, hunarmandlari o’zlari ishlagan buyumlari, san’at asarlari 
bilan Mismi to’ldirib yuborganlar. Hunarmandchilik ayniqsa, Navkratisda avj olgan. 
San’atdagi badiiy realizm er.aw.VI asrda o’zining yuqori cho'qqisiga yetgan. 
Misming shu zamonga xos o’ymakor rasmlarida rassom odam gavdasini yon 
tomonini tasvirlab, yuza qismiga odamlar va buyumlarni erkin joylashtirgan. Bu 
davrda Misrda portret haykaltarochligi badiiy jihatdan yuksak rivojlangan. Imxotep 
haykalining bosh qismi va kohin haykalining yashil shiferdan yasalgan bosh qismi 
portret haykaltaroshligining eng nodir namunalaridan hisoblanadi.
~ I44~

---

Shu davrda Misrda boshqa diniy e'tiqodlaming kirib kelishi ham keng quloch 
yoygan. Masalan, 
Misrga Xanaandan otashkada qurbonlik-kuydirish odati kirib 
kelgan. Finikiyalik va yahudiy kolonistlar Misrda o’z xudolariga atab ibodatxonalar 
qurganlar. Bulaming hammasi ba'zi bir jihatdan misrliklaming diniy e'tiqodlarini 
o’zgaririshiga olib kelgan. Misrda liviyaliklar hukmronlik qilgan davrdan boshlab, 
liviyaliklaming qadimgi ma'budasi Neyt qulti kuchayib, liviyalik podsholar va 
ulaming vorislari Saisda o’mashib qolgan XXVI sulola fir'avnlari bu ma'budani 
izzatlaganlar. Soqolli, pakana xudo Besga sig’inish Misrda so’nggi vaqtlarda keng 
yoyilib, to xristianlik davrigacha saqlangan.
Misr bilan qo’shni davlatlar o’rtasida o’zaro madaniy aloqalar chuqurlashib 
borayotgan davrda Misr davlati asta-sekin holdan ketib kuchsizlanib borgan. Bu holat 
Misrga chet elliklami kirib kelishi, ulami ta'sirining kuchli to’lqini ichida Misr 
madaniyatining singib ketishi tufayli, uning qadimgi dini va an'analari unutilib 
yuborilishi Misr tushkunlikka qarab ketmoqda degan fikrni tug’dirdi. Xuddi shu 
davrda Sais sulolasi vaqtida chet elliklar ta'siriga qarshi kurash boshlangan. Misrning 
ilk gullagan davridagi qadimgi davlat ko’rinishlarini, shu davrdagi