O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

«mushkenum» 
atamasi 
«nastea egilgan» 
ma'nosini bildirgan. Mushkenumlar jamoa 
bilan aloqasi uzilgan, yeri bo’lmagan kishilar bo’lib, ular cheklangan iuqarolik 
huquqiga ega bo’lganlar. Ular podsho xo’jaligida ishlaganlar, podshodan yemi 
shartli olganlar. Mushkenumlarga tan jarohat yetkazilsa, qoidaga ko’ra pul jarimasi 
to’langan, erkin kishiga nisbatan 
talion huquqi
(ko’z uchun ko’z, tish uchun tish) 
qo'llanilgan. Mushkenumni 
davolash erkin kishiga nisbatan 
ikki marta arzon 
bo’lgan. Qonunlarga qaraganda mushkenumlar pul mablag’i va mulkka 
egalik 
qilganlar.
Bobil jamiyatinig eng quyi tabaqasi qullar 
(«vardum») 
bo’lgan. Qullikning 
manbasi urushlar, mulkiy tabaqalanish natijasida qarzi uchun qul qilish, otaning 
patriarxal hokimiyati ostida oila a'zolarining huquqsizligi, otaning farzandlarini 
garovga berish, qullikka sotish huquqi, ba'zi jinoyatlari uchun qul qilish (misol 
uchun, asrandi o’g’ilning o’z ota - onasidan voz kechishi, xotinning isrofgarciligi, 
jamoachining sun'iy sug’orish inshootiga loqayd qaragani) va qullaming tabiiy 
ko’payishi bo’lgan.
Bobilda qulchilik o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan, qul uncha katta 
bo’lmagan mulkka ega bo’lishi mumkin bo’lgan, quldan bo’lgan bolalariga mulk 
vasiyat qilish mumkin bo’lgan.
Bobil oilasida ota va er 
hukmron bo’lgan patriarxal oila bo’lgan. Oila 
nikoh shartnomasi asosida qurilgan va er nikoh sovg’asi, xotin sep keltirgan. Xotin 
o’z sepiga va erining sovg’asiga o’z huquqini saqlagan, erining o’limidan so’ng, 
bolalar balog’at yoshiga yetguncha beva ona oila mulkiga egalik qilgan. Qonunlar 
ayolning sog’ligini himoya qilgan, agar ayol eriga yomon muomala qilsa, va uni mol 
- mulkini sovursa, ayol qulga aylantirilgan; eriga xiyonat qilsa, o’lim jazosiga hukm 
qilingan. Ajralish va qayta erga chiqish qiyinlashtirilgan. Ota - ona mulkiga