O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim maxsus vazirligi toshkent moliya instituti «Buxgalteriya xisobi iqtisodiy tahlil va audit»

2.Asosiy vositalarn baholash va turlari
Asosiy vositalarni tahlil qilishda nafaqat baholashda, balki miqdor va sifat nuqtai nazaridan ham o'rganish muhimdir. Bu ehtiyoj, birinchi navbatda, asosiy fondlarning ayrim turlarini (masalan, kutubxona fondi, muzey qimmatbaho buyumlarini) baholashda ularning holati va mavjudligini to‘liq aks ettira olmasligi bilan bog‘liq.
1.3 Asosiy vositalarni tahlil qilish metodikasi
O'zgaruvchan bozor sharoitida asosiy vositalarning faoliyat yuritish strategiyasi va taktikasini aniqlash uchun asosiy vositalarning mavjudligi (tarkibi) va harakatini hisobga olish va tahlil qilish tashkil etiladi. Asosiy fondlar tarkibini tahlil qilish ularning nisbatini ishlab chiqarish jarayonida foydalanish darajasi nuqtai nazaridan baholash imkonini beradi. Asosiy fondlar tarkibidagi o'zgarishlardan ularning harakati ko'p jihatdan ishlab chiqarishning texnik darajasiga bog'liq.
Tahlil jarayonida tashkilotning asosiy fondlarga kapital qo'yilmalarining hajmi, dinamikasi va tuzilishini baholash, tahlil qilinayotgan xo'jalik yurituvchi sub'ektning ishlab chiqarish faoliyati (xo'jalik)ning asosiy funktsional xususiyatlarini aniqlash kerak.
Davr oxiridagi asosiy vositalar qoldig'i balans usuli bilan aniqlanadi:
bu erda C N - davr boshidagi asosiy vositalarning qiymati;
C P - hisobot davrida olingan (foydalanishga) yangi asosiy vositalarning qiymati;
C B - hisobot davrida ishlab chiqarilgan asosiy vositalarning qiymati.
Davrdagi asosiy vositalarni tejash quyidagi hisob-kitoblar bo'yicha aniqlanadi:
bu yerda T V - mahsulot ishlab chiqarish hajmining o'sish sur'ati.
Ishlab chiqarish hajmining o'sish sur'ati:
, (3)
bu erda V TP - joriy davrdagi ishlab chiqarish hajmi,
V PP - oldingi davrdagi ishlab chiqarish hajmi.
Yangilanish tezligi:
davr oxiridagi barcha asosiy fondlar tarkibidagi yangi asosiy vositalar ulushini aks ettiradi. Tahlil o'tkazishda faol qism uchun yangilanish koeffitsientini barcha asosiy vositalarning yangilanish koeffitsienti bilan solishtirish va uni yangilash uchun asosiy vositalarning qaysi qismi ko'proq foydalanilganligini aniqlash kerak.
Yangilanish intensivligi omili:
yangi kiritilgan ob'ektlar birligiga to'g'ri keladigan nafaqaga chiqarilgan mablag'lar miqdorini, ya'ni yangilarini joriy etish natijasida foydalanishdan chiqarilgan eskirgan ob'ektlar sonini aks ettiradi. Bu ko'rsatkich texnologik taraqqiyot tezligini tavsiflaydi. Uning ko'payishi mablag'larning ishlash muddatini qisqartirish, eskirgan ob'ektlarni yo'q qilishdan dalolat beradi.
Kirish tezligi:
davr boshidagi asosiy vositalar tannarxidagi ulushning qaysi davrdagi asosiy vositalarning chiqib ketishini qoplashga qaratilganligini ko'rsatadi.
Pensiya stavkasi:
davr boshidagi asosiy vositalarning umumiy qiymatida ishlab chiqarilgan asosiy vositalarning ulushini tavsiflaydi.
Asosiy vositalardan foydalanish samaradorligi ko'p jihatdan ularning texnik holatiga bog'liq. Asosiy vositalarning texnik holatini tavsiflash uchun eskirish koeffitsienti, xizmat muddati koeffitsienti va yosh tarkibi kabi ko'rsatkichlar qo'llaniladi.
Amortizatsiya koeffitsienti amortizatsiya summasining (C I) - butun foydalanish davri uchun hisoblangan amortizatsiya summasining asosiy vositaning dastlabki (almashtirish) qiymatiga (C PER) nisbati bilan o'lchanadi:
Qabul qilish darajasi quyidagicha belgilanadi:
K g \u003d 100 - K ISN, (9)
Eskirish koeffitsientining qiymati qanchalik past bo'lsa va xizmat muddati koeffitsienti qanchalik yuqori bo'lsa, tashkilotning asosiy vositalarining texnik holati shunchalik yaxshi bo'ladi. Ushbu koeffitsientlar hisobot davrining boshi va oxirida hisoblab chiqiladi, ularning dinamikasi asosiy vositalarning eskirishini kamaytirish yoki oshirish tendentsiyasini tavsiflaydi.
Asosiy vositalarning texnik holatini yosh tarkibi va birinchi navbatda ularning faol qismi orqali ham baholash mumkin. Yosh tarkibini tahlil qilish uchun asbob-uskunalar maqsadi va texnik xususiyatlari, so'ngra jihozlardan foydalanish muddati bo'yicha guruhlanadi.
Yosh tarkibi va eskirishini tavsiflash uchun mablag'lar faoliyat muddati bo'yicha (5, 5-10, 10-20 va 20 yildan ortiq) guruhlarga bo'linadi. Uskunaning o'rtacha yoshi quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:
, (10)
qayerda Tsr - uskunaning o'rtacha yoshi;
Ts - i-guruh uskunalari oralig'ining o'rtasi,
Tc \u003d (TV + Tn) / 2;
TV, Tn - mos ravishda, guruh oralig'ining yuqori va pastki qiymati;
Y - har bir intervalli guruh jihozlarining umumiy miqdordagi ulushi.
Mashina va jihozlarning texnik holatini baholashda ekspert usullari ham qo'llaniladi. Berilgan shkalaga muvofiq (1-jadval) mutaxassislar tegishli aşınma omilini aniqlash uchun jihozlarning holatini baholaydilar.
Asosiy vositalardan foydalanish samaradorligi kapitalning unumdorligi, kapital sig'imi, rentabelligi, nisbiy tejamkorlik, mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish, mehnat unumdorligini oshirish, mahsulot tannarxini pasaytirish va asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish xarajatlarini oshirish ko'rsatkichlari bilan tavsiflanadi. mehnat qurollarining xizmat qilish muddati.
Aktivlarning rentabelligi odatda quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:
Fo = V / OPS, (11)
bu erda Fo - aktivlarning rentabelligi;
B - ma'lum vaqt davomida ishlab chiqarilgan yoki sotilgan mahsulot tannarxi, tushumdan soliqlar va to'lovlarni olib tashlagan holda;
OPS - taxminiy vaqt davri uchun o'rtacha hisoblangan asosiy vositalarning qiymati.
Shunday qilib, aktivlarning rentabelligi mahsulot (ish, xizmatlar)ni sotishdan tushgan tushumning qancha pul birligi asosiy kapitalga investitsiyalarning bir pul birligiga to'g'ri kelishini ko'rsatadi.
stol 1 - Mashina va jihozlarning texnik holatini baholash shkalasi

davlatlar	Texnik holatning xususiyatlari	Aşınma koeffitsienti, %
Yangi	Yangi, o'rnatilgan va hali ishlatilmagan uskunalar, a'lo holatda	5 gacha
	Qisqa vaqt davomida ishlatilgan va hech qanday qismlarni ta'mirlash yoki almashtirishni talab qilmaydigan deyarli yangi uskunalar	15 gacha
Yaxshi	Ishlatilgan uskunalar, to'liq yangilangan yoki qayta ishlab chiqarilgan, yaxshi holatda	16-35
Qoniqarli ritorik	Ba'zi kichik qismlarni, masalan, podshipniklar, vtulkalar va boshqalarni ta'mirlash yoki almashtirishni talab qiladigan ishlatilgan uskunalar.	36-60
mos	Ishlatilgan asbob-uskunalar keyingi foydalanishga yaroqli holatda, lekin jiddiy ta'mirlash yoki asosiy qismlarni, masalan, dvigatel va boshqa muhim qismlarni almashtirishni talab qiladi.	61-80
Qoniqarsiz ritorik	Asosiy bloklarning ishchi qismlarini almashtirish kabi kapital ta'mirlashni talab qiladigan ishlatilgan uskunalar	81-90
Arzimas foydalanish yoki hurda uchun	Sotishning oqilona istiqbollari bo'lmagan uskunalar, undan olinadigan asosiy materiallarning narxi bundan mustasno	91-100

Kapitalning zichligi yoki asosiy vositalarni belgilash koeffitsienti aktivlar rentabelligining o'zaro nisbatidir. Bu formula bilan aniqlanadi:
bu erda F e - ishlab chiqarish birligining kapital sig'imi;
B - yillik mahsulot qiymati yoki fizik ko'rinishida;
C cf - asosiy vositalarning o'rtacha yillik qiymati.
Asosiy vositalar samaradorligining yana bir muhim ko'rsatkichi kapitalning rentabelligi bo'lib, bu mablag'lar rentabelligining umumiy darajasi bo'lib, asosiy vositalarning bir rubliga qancha foyda olishni tavsiflaydi:
, (13)
bu erda P - sotishdan olingan foyda, rubl;
OPF - asosiy vositalarning o'rtacha yillik qiymati, rub.
Kapital unumdorligining qiymati va dinamikasiga tashkilotga bog'liq bo'lgan va bog'liq bo'lmagan ko'plab omillar ta'sir qiladi, ammo kapital unumdorligini oshirish, har bir bo'limda, har bir uchastkada va ish joyida uskunalardan yaxshiroq foydalanish uchun zaxiralar mavjud.
Iqtisodiyotni boshqarishning intensiv usuli mashinalar, mexanizmlar va asbob-uskunalar unumdorligini oshirish, ularning ishlamay turish vaqtini qisqartirish, ulardan optimal foydalanish, asosiy fondlarni texnik jihatdan yaxshilash hisobiga kapital unumdorligini tizimli ravishda oshirishni nazarda tutadi. Foydalanilmayotgan zaxiralarni aniqlash uchun ushbu ko'rsatkichni modellashtirishga yondashuvlardagi farqlardan kelib chiqadigan kapital unumdorligini omil tahlilining asosiy yo'nalishlarini bilish muhimdir.
Aktivlar rentabelligiga ta'sir qiluvchi birinchi darajali (eng muhim) omillarga asosiy vositalarning faol qismining ulushi va rentabelligining o'zgarishi kiradi. Ularning ta'sirini hisoblash uchun siz zanjir almashtirish usulidan foydalanishingiz mumkin. Hisobot davridagi faol qismning solishtirma og'irligi va oldingi davr uchun daromadliligi bilan aktivlarning shartli rentabelligi tuzatiladi. Tuzatilgan qiymat va oldingi davrdagi aktivlarning rentabellik darajasi o'rtasidagi farq faol qism ulushidagi o'zgarishlarning ta'sirini va joriy davr va tuzatilgan aktivlarning daromadlilik darajasi o'rtasidagi farqni ko'rsatadi. faol qismning qaytarilishidagi o'zgarishlarning ta'sirini ko'rsating:
, ( 14)
, (15)
, (17)
bu erda F konv A - asosiy vositalarning faol qismining aktivlari rentabelligining shartli ko'rsatkichi;
F PP A - o'tgan davrdagi asosiy fondlarning faol qismining kapital unumdorligi ko'rsatkichi;
U A - joriy davrdagi asosiy vositalarning umumiy hajmidagi faol qismning ulushi;
DF y A - asosiy fondlarning faol qismi ulushining o‘zgarishi hisobiga kapital unumdorligining o‘zgarishi;
DF TP A - aktiv qismning aktivlari rentabelligining o'zgarishi sababli aktivlar rentabelligining o'zgarishi;
F TP A - joriy davrdagi asosiy vositalarning faol qismining aktivlari rentabelligi ko'rsatkichi.
Faol qismning qaytishi murakkab omil hisoblanadi. Kapital unumdorligi o'zgarishining ikkinchi va undan keyingi tartiblari omillarini shakllantirishga yondashishda iqtisodchilar o'rtasida umumiy fikr mavjud emas. Shunga ko'ra, tahlil usullari ham har xil.
Ulardan biriga muvofiq, faol qismning aktivlari rentabelligi quyidagicha ifodalanishi mumkin:
, (20)
bu yerda F A - asosiy fondlarning faol qismining kapital unumdorligi;
V - mahsulot ishlab chiqarish hajmi;
C A - asosiy vositalarning faol qismining o'rtacha yillik qiymati;
C E - uskunaning o'rtacha narxi;
Taxminan - ishlaydigan uskunalarning o'rtacha yillik soni;
T D - hisobot davridagi uskunaning ishlash kunlari soni;
k sm - siljish koeffitsienti;
T sm - uskunani almashtirishning o'rtacha davomiyligi;
V h - asbob-uskunalar bo'yicha mahsulot ishlab chiqarish (soatlik) (uskunalar unumdorligi).
Ikkinchi darajali omillar quyidagilar bo'ladi: ishlaydigan texnologik asbob-uskunalar birliklari sonining o'zgarishi (ya'ni uning narxi), asbob-uskunalar birligining ishlash vaqtining o'zgarishi va uskunaning unumdorligining o'zgarishi.
Kapital unumdorligining ikkinchi darajali o'zgarishi omillarining ta'sirini hisoblash uchun zanjir almashtirish usulidan ham foydalanish mumkin. Buning uchun birinchi bosqichda oldingi davr aktivlari rentabelligini hisoblang:
Asosiy fondlarning faol qismi tarkibini o'zgartirishning kapital unumdorligi darajasiga ta'sirini aniqlash uchun kapital unumdorligining shartli ko'rsatkichini hisoblash kerak. Buning uchun uskunaning o'tgan yilgi o'rtacha yillik qiymati o'rniga hisobot davri qiymatini almashtiring:
Birinchi almashtirish va o'tgan davr uchun faol qismning aktivlari rentabelligi o'rtasidagi farq ishlaydigan texnologik asbob-uskunalar birliklari sonining o'zgarishi ta'sirini ko'rsatadi.
Uskunalar tomonidan ishlagan kunlar sonining o'zgarishi ta'sirini aniqlash uchun aktivlar rentabelligining ikkinchi shartli ko'rsatkichi hisoblanadi. Bu erda joriy davr darajasida uskunalarning tuzilishi va ishlagan kunlar soni olinadi, qolgan ko'rsatkichlar esa oldingi davr darajasida qoladi:
Ikkinchi almashtirish va birinchi o'rtasidagi farq uskunalar tomonidan ishlagan kunlarni o'zgartirishning kapital unumdorligi darajasiga ta'sirini ko'rsatadi.
Keyingi bosqichda siljish koeffitsientining aktivlar rentabelligiga ta'siri hisoblanadi. Ammo tahlil qilinayotgan korxona ikki smenali ish rejimiga ega bo'lganligi sababli, ushbu ko'rsatkichda hech qanday o'zgarishlar yuz bermadi, siz darhol smena muddati aktivlarining rentabelligiga ta'sirini hisoblashingiz mumkin. Uchinchi va ikkinchi shartli ko'rsatkichlar o'rtasidagi farq bizga siljish davomiyligidagi aktivlarning rentabelligiga ta'sirini ko'rsatadi:
Oxirgi bosqichda yilning joriy davridagi aktivlarning rentabelligi hisoblanadi:
Joriy davr uchun kapital unumdorligi ko'rsatkichi va uchinchi shartli ko'rsatkich o'rtasidagi farq uskunaning o'rtacha soatlik ishlab chiqarishining ta'sirini ko'rsatadi.
Tovarlarning har bir turi uchun ishlab chiqarish hajmidagi o'zgarishlarning ta'siri:
bu yerda ∆F ∆V – turli xil tovarlar ishlab chiqarish strukturasining o'zgarishi ta'sirida kapital unumdorligining o'zgarishi;
F PP - oldingi davrdagi asosiy fondlarning kapital unumdorligi ;
I F – kapital unumdorligining o'zgarish indeksi ;
Y T PP, Y T TP - o'tgan va joriy davrlarda turli xil tovarlar ishlab chiqarish hajmining o'zgarishining umumiy ishlab chiqarish hajmidagi ulushi;
I OS - asosiy vositalar qiymatining o'sish indeksi.
Shunday qilib, asosiy fondlardan foydalanish samaradorligiga turli omillarning ta’sirini tahlil qilish ularning har birining kapital unumdorligiga, kapital sig’imiga va kapital samaradorligiga ta’sirini o’rganish va ularning hosil bo’lgan ko’rsatkichlarga birgalikdagi ta’sirini baholash imkonini beradi. Iqtisodiy tahlil usullari tashkilotning asosiy fondlarini boshqarish bo'yicha qarorlarning asosliligini oshirishga yordam beradi. Biroq, mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish masalalarini hal qilish, birinchi navbatda, marketing va moliyaviy qarorlar qabul qilishda oqilona yondashuvni talab qiladi va bu ishning keyingi bosqichi asosiy fondlardan foydalanish uchun zaxiralarni izlash va ishlab chiqarish hajmini oshirish bo'lishi kerak. tashkilot ichidagi aktivlarning rentabelligi.
2 "Mashuk" sanatoriy-sog'lomlashtirish muassasalarida asosiy fondlardan foydalanish holati va samaradorligini tahlil qilish NNT VOS
2.1 Tashkilotning umumiy tavsifi
Mashuk sanatoriysi sog'liqni saqlash muassasasi NNT VOS Ko'rlar jamiyatining Butunrossiya Mehnat Qizil Bayrog'i ordeni mulki bo'lib, unga berilgan mulkni operativ boshqarish huquqini amalga oshiradi.
Sanatoriy davolash-profilaktika tashkiloti maqomiga ega bo‘lib, 2003-yil 2-fevraldagi 00710115-sonli B 481812 davlat litsenziyasi asosida faoliyat yuritadi.
Sanatoriyning ustavi Pyatigorsk shahar ma'muriyatida 12.04.2000 yildagi 267-sonli RIU bilan ro'yxatga olingan.Muassasa notijorat tashkilot bo'lib, ko'zi ojizlarni tibbiy-ijtimoiy reabilitatsiya qilish uchun tashkil etilgan. VOS va boshqa fuqarolar.
“Mashuk” sanatoriysini moliyalashtirish manbalari quyidagilardan iborat:
Tashkilotga berilgan pul mablag'lari va boshqa aktivlar;
“Mashuk” sanatoriysida ishlab chiqarilgan mahsulotlar, ishlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadlar;
Rossiya Federatsiyasi qonunlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar.
Faoliyatning asosiy turi - qat'iy hisobot shakllari (kurort vaucheri, kursovka) bilan tuzilgan sog'lomlashtirish va dam olishni davolash bo'yicha xizmatlar majmuasi, shu jumladan sport va ko'ngilochar tadbirlar.
Asosiy faoliyatning barcha xizmatlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun sanatoriyda tur narxiga kiritilgan va kiritilmagan tegishli va qo'shimcha xizmatlar tarmog'i ishlab chiqilgan (tibbiy va tibbiy muolajalar, suzish havzasi, sport zali). Savdodan tushgan tushumning (N) o'sishiga omillarning o'zgarishiga ta'sirini baholash uchun: asosiy vositalarning qiymati (), ularning tarkibi va aktiv qismining aktivlari rentabelligi, biz samaradorlikka bog'liqlikning multiplikativ modelini tuzamiz. (,,) omillar bo'yicha ko'rsatkich (N). Keyin  .
Faktorlarning (x, y, z) savdo tushumining o'sishiga ta'sirini hisoblash uchun (14 969 ming rubl) biz 1-jadvaldagi ma'lumotlardan foydalanamiz.
7064 ming rubl
1,576 ming rubl
9 481 ming rubl
Sotish hajmining o'zgarishiga omillarning umumiy ta'siri:
7 064 ming rubl - 1576 ming rubl. + 9,481 ming rubl. =14,969 ming rubl.
Hisob-kitoblar shuni ko'rsatadiki, sotishdan tushgan tushumning o'sishiga asosiy vositalar qiymatining oshishi (7,064 ming rubl) va ularning faol qismining aktivlari rentabelligining oshishi (9,481 ming rubl) hisobiga erishildi. Asosiy vositalarning faol qismi ulushining kamayishi savdo tushumining o'zgarishiga salbiy ta'sir ko'rsatdi (-1,576 ming rubl). Ikkinchisi “Mashuk” sanatoriysida asosiy fondlar tarkibini optimallashtirish hisobiga moliya-xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirish uchun zaxiralar mavjudligidan dalolat beradi.
Asosiy fondlarning kapital sig’imini tahlil qilish va uning natijalari 10-jadvalda keltirilgan.
10-jadval – Asosiy fondlarning kapital sig’imini tahlil qilish
Jadvaldan ko'rinib turibdiki, 2008 yilda tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) sotishdan tushgan tushum 2007 yilga nisbatan 14,969 ming rublga oshgan. yoki 21%. 2008 yilda asosiy vositalarning o'rtacha yillik qiymati 2007 yilga nisbatan 4532,5 ming rublga o'sdi, bu 10% ni tashkil etdi.Bundan xulosa qilishimiz mumkinki, 2008 yilda kapital zichligining 2007 yilga nisbatan 5,7% ga kamayishi yuqori darajadagi sababdir. eskirgan uskunalarni almashtirish tezligi va zarur yangi uskunalar mavjudligi.
Asosiy vositalarning o‘z mablag‘lari rentabelligi tahlili va uning natijalari 11-jadvalda keltirilgan.
11-jadval - Asosiy vositalarning o'z mablag'lari rentabelligi tahlili
2008 yilda asosiy vositalarning o'rtacha yillik qiymati 2007 yilga nisbatan 4532,5 ming rublga oshdi, bu 10% ni tashkil etdi. Bundan xulosa qilish mumkinki, 2008 yilda asosiy fondlardan foydalanish samaradorligi 2007 yilga nisbatan 10,5 foizga kamaydi (D va E ilova).
2.4 Asosiy fondlardan foydalanish samaradorligini oshirish yo’llari
Audit eksperti, shuningdek, asosiy vositalar (fondlar), korxonani texnik qayta jihozlash va rekonstruksiya qilish dinamikasini, ishlab chiqarish quvvatlari va asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish samaradorligini aniqlash imkonini beruvchi ko'rsatkichlarni hisoblab chiqadi. Bular kapital unumdorligi va kapital sig'imi, asosiy fondlarning rentabelligi, korxonaning asosiy fondlarining eskirishi, yaroqliligi, yangilanishi, ishdan chiqishi, texnik jihozlari (1-rasm).

1-rasm - Asosiy vositalar tahlili
Ushbu ko'rsatkichlarni sanoatning boshqa korxonalari bilan solishtirganda, menejerlar korxona aktivlarini (ish mashinalari, asbob-uskunalar, asboblar, transport vositalari) yangilanishining yuqori sur'ati bilan ta'minlangan korxona aktivlarining eng yaxshi texnik holatiga erishishga intilishlari kerak. yangi texnologiyani joriy etish, modernizatsiya va eskirgan uskunalarni almashtirish.
Ijobiy dinamikadan kapital unumdorligining o'sishi dalolat beradi. Kapital unumdorligi oshishi bilan kapitalning intensivligi pasayadi. Asosiy fondlardan foydalanish samaradorligini oshirish uchun eng yangi texnologiya va texnika yutuqlarini joriy etish natijasida erishilayotgan mablag‘lar rentabelligini oshirish va mahsulotning kapital sig‘imini kamaytirish zarur.