O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta’lim vazirligi

MAВЗU: O'RTA OSIYO HUDUDIDAGI ENG QADIMGI SHAHAR VA
DAVLATLAR
REJA:

1. 
   O'rta Osiyoda ilk shahar va davlatlarning vujudga kelishi
   
2. 
   Qadimgi Baqtriya davlati
   
3. 
   Qadimgi Xorazm davlati
   
4. 
   Ahomoniylar davrida O'rta Osiyo
   

ADABIYOTLAR.

1. 
   Arsikovskiy A.V. Arxeologiya asoslari. T. "O'qitLchi", 1970.
   
2. 
   IsiLmiddinov M.X., Sulaymanov R.X. Yerqo'rg'on. T. "Fan" , 1984.
   
3. 
   Isnmiddinov M.X. Sopolga bitilgan tarix. T. "Fan", 1993.
   
4. 
   Ja Dbarov I. Antik madaniyat va ma'naviyat xazinasi. T. "O'zbekiston", 1999
   
5. 
   Turabekov M. Oboronitelniye soorujeniya drevnix poseleniy i gorodov Sogda. Nikus, "Karakalpakstan", 1990.
   
6. 
   Retveladze E., Sagdullayev A. Pamyatniki miuvshix yekov. Т., "O'zbekiston", H86.
   
7. 
   Qidimgi Kesh-Shaxrisabz tarixidan lavhalar. Sagdullaev taxriri ostida. T. "5 Sharq", 1998.
   
8. 
   Sulayjmonov R.X. Drevniy Naxshab. Т., "Fan", 2000.
   
9. 
   Samarqand tarixi. Т., "Fan", 1971.
   
10. 
    Boynazarov F. O'rta Osiyoning antik davri. Т., "Q'qituvchi", 1991.
    
11. 
    Tolstov S.P. Drevniy Xorezm. M., 1948.
    

DARSNING O'QUV VA TARBIYAVIY MAQSADI: Talabalarga ushbu mavzu bo'yicha tushuncha berish, shuningdek turli davrlarda tadqiqotchilar tomonidan mavziiga berilgan ta'riflarni talabalarga tushuntirish, mavzuning muhimligi va dolzarbligidan talabalarni xabardor etish.

DARS O'TISH VOSITALARI: (Doska, plakat, fan yuzasi dan manba va adabiyotlar, tarixiy ma'lumotlar, mavzu yuzasidan har xil testlar, kompyuter, jahon siyosiy xaritasi, izohli luglat, foto suratlar)
DARS O'TISH USULLARI: Takroiflash, suhbat va savol- javob (mavzuni o'zlashtirishni mustahkamlash), jonli muloqot o'tkazish, erkin fikrlash va so'zlashga o'rgangan holda fikr mulohozalarini bayon qildirish, buning uchun har bir talabaga o'tilgan mavzular, tayanch iboralardansavol tashlanadi. O'qituvchi va talabalar o'rtasida berilgan savollarni tailil etish. Tarqatma materiallar orqali talabaning mavz mi o'zlashtirishiga ko'maklashish. Talabalarni voqealarni tailil etishga o'rgatish. Xarita bilan ishlashni talabalarga o'rgatish. Iboralarni izohlash va unga tahlil beri$h.
DARSNING XRONOLOGIK XARITASI-80 minut.
O'QITUVCHI DARS DAVOMIDA QUYIDAGI ISHLAFNI
BAJARADI:
TASHKILIY QISM: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati-2 minut
Talabalarning davomati-3 minut
Hafta davomida bo'igan yangiliklar- 5 minut
Talabalarga yangi mavzuni tushuntirish- 60 minut
Dars yuzasidan talabalarni zarur adabiyotlar bilan tanishtirisli- 5 minut.
Uyga vazifa berish- 5 minut.
Fors podsholarining eng qadimgi sul^lasi podsho Ahmon davridan bosllavadi. U miloddan awalgi VII asrning boshlarida Fors qabilalariga boshchilik qiladi. Fors qabilalarining asosiy mashruloti dyehqon — chilik va chorvachilikdan ifeorat bo'igan. SHuningdyek ular, qjushni habilalar ustiga tyez — tyez yurishlar qilib to'rganlar. Miloddan awalgi VI asrning boshl^riga: kyelib fors podsholari SHarqdfagi Midiya, Elham, Lidiya katyi qadimgi davlatlarni bo sib olad ilair.
Ivllolddan awalgi VI asrning o'rtjalariga kyelib,. Ahmoniylar pod!>ho|si Kir II o'z lashkarboshisi Garpagga Kichik Osiyodagi shalarf-davlatlarni bosib olishni buyumdi. O'zi esa Bobil, Markaziy Osiyo i hududidagi viloyatlarni (Baqtriya, Xorazm, So'g'diyor a',Marg'iyona va boshqalar) va Misrni bosib plishga tayyorgarlik kura boshlaydi.
Gyerodotning yozishicha, «Kir Bobilni, baqmyalik - larni, sakla ni yerlcrini va Misrni bosib olishni o'z oldiga maqsad qilib quydi. 3u yurishni sarkardalari — ga topshirdi...» Uning bu ryejasi tasodifiy hoi smas edir albatta. Kir II Markaziy Osiyo xalqlarining kuchli va harbiy jihatdan yaxshi tayyorgarlik ko'rganligidan xabardor bo'lib, ularija qarshi yurishni hatto eng yaxshi lashkarboshlariga ham ishoamadi.
Qadimgi dunyo mualliflari Gyerodot, Ksyenofont ma'lumotlaridan xulcsa ichiqaradigan bo'lsaq miloddan awalgi 545—539 yillarda Ki:: II SHarqiy Eron viloyatlari va Markaziy Osiyodagi Xorazm, So'g'diyoaa, Marriyova viloyatlari va sak qabilalarini o'ziga bo'ysundiradi. Amno, shuni la'kidlash lozimki, Kir II Markaziy Osivoni qay tarzda bosib olganligi haqida aniq ma'lumotlar samlanmagan. SHurga qarl amasdan foryelarning bu yurishlari uzoq va shafqatsiz bo'igan igi aniq.
Iv[ilo|ddan awalgi 539 yilda Kir II Bobilni bo'tunlay o'z ga bo'ysutidiradi va Misrga yurishga tayyorgarlik kura boshlaydi. Ammo, Ahmoniylar davlatining shimoli —g'arbidagi, ya'ni Markaziy Osiyodagi ahvol tufayli u Misrga yurishni kyeyinga holdirist ga maj —bur bo'ladi. Markaziy Osiyodagi ко chmanchi massagyet qab lalari Ahmoniylar davlatiga hujumlar qilar va o'troq E] on qab lalariga anchagiva ziyon yetkazardilar.
Kir II ning Markaziy Osiyoga ikkinchi yiirishi haqida qadingi davr mualliflari Gyerodot, YUstin, Strabonlar ma'lumot byerib, ular bu voqyealarni turlicha tasvirlaydilar. Bu mualliflaming ma'lumotlaridan shunday xulosa chiqarish mumkinki, Kir II ning qo'shin-lari Markaziy Osiyoga qilgan ikkinchi yurishlarida mahdlliy aholining qatiq qarshiligiga uchragan va ко'chmanchi massagyetlar tomonidan tor — mor etilgan.ahmoniylar davlatining markaziy qismii)ii egallab oldi. Bu haqdagi xabarni Misrda eshitgan Kam Diz Gaumataga qarshi yurish boshladi va yp'lda vafot etdi.
M loddan awalgi 522 yilning syentyabrida 7 oylik xhukmronligidan so'nc [ (paumata fitvachilar tomonidan uldirildl. Fitvachilardan bM, aniqg'ofi Doro I Ahmoniylar taxtiga o'tirdi.
U taxtga o'tirishi bilanoq bosib olingan ko'pchilik viloyatlarda, jumlidan, Parfiya, Marriyova va «saklar olkasida» qo'zgolohLar ko'tc riladi. Byehistun yozuvlariga qaraganda, miloddan awalgi 522 yilni ag I oxirida Marriyovada ko'tarilgan qo'zrolonga Frada ismli kishi boshchilik hiladi. Doro I Baqtriya satrapi Dadarshish boshchiligidagi qo'sJiiniami к; о' zrolonchilarga qarshi juvatadi. qU3?PL0N shafJVamiyova qo'zroloni omma o'rtasida kyena tarqalib Doro I uni bostirisjhga byejiz katta kuchlarni tashlamagan edi. Marg'iyova o'lkasi davrda turli boyliklari (rivojlangan dyehqondhilik cho] va<(:hilik o'zumchilik va boshqalar) va ko'p sopli axoliyey bilan Ahmonjiylar davlatida yetakchi urpilardan birshsh egallardi.
Pirfiyadagi va «saklar o'lkai^idagi» qo'zrolonlar ham shaf jatpizlarcha bostiriladi. Byehistun yozuvlariga Karaganda miloddan awa lgii 519—518 yillarda Doro I Markaziy Osiyodagi sak qabila ari ustiga yurish qiladi. Bu urushda saklar forslar tomomidan mag'lubiyatga uchraydilar. Saklarning ko'pchiligi uldirilib, ko'f chiligi asir olinadi. Ular yo'lboshchisi Skunha ham asir olinib, Doro I uning o'rniga boshqa yo'lboshchi tayii|ilaydi.
Kadimgi davr muallifi Poliyen o'zigacha yetib kyelgan sak afscvaljaridan foydalanib, jasur SHiroq obrazi orqali saklarning Ahmor^iylarga qarshi qahrhamonova kurashini hikoya qiladi.
Ko'pgiva manbalarning ma'lumot byenshlaricha, Markaziy Osiy filing katta qismi Ahmoniylar davlati tarkibiga kirgan. Xorazm, Parfiya, Baqtriya, Marriyova, So'g'diyona, <A1 moniylar podsholari bosib olgan barcha hudud satrapiya — hoki nliklarga bo'lingan bo'lib, ularni fors podsholari tomonidan tayir lanib kuyilgan satraplar —hokimlar boshqarardilar. Gyerodotning ma'lumOtlariga qaraganda Markaziy Osiyo viloyatlari turtta satra­piya li tashkil etardi. Kaspiy bo'ylarida yashovchi kuchmancfhi qabi.al^r XI— satrapiya bo'lib, fors podsholariga 200 talant (bobil kumush pul birligi: 1 talant 30 kg. kumushga tyeng), Baqtriya XII satrapiya bo'lib, 360 talant, saklar XV satrapiya bo'lib, 250 talant, Xore zm; So'g'd va Parfiya XVI satrapiya bo'lib, 300 talant miqdorma yillik spliq tular edilar. SHuningdyeq So'zadagi (Eron) yozuvlama Кагг ganda Markaziy Osiyoliklar soliq sifatida qimmatbahO toshlar, choivaChilik va dyehqonchilik mahsulqtlarini ham fors podsholariga byerib to'rganlar.
Ы arkaziy Osiyodagi eng katta viloyat Baqtriya (Janubiy O'zt yeknsgop, Japubpn Tojikiston, SHimoliy Afg'oniston) ahmshisnlir dailati | inqirozga uchragunga qadar uping tarkpbmda bo'lib, ahmoniylarning sharqdagi eng muhim markachlaridan bin edi. Bu viloyat Avyestoda B.'qdp, qldimgn fors yozuvlarida Baktrish, yunon maabalarada Baqtriyova nomi bilan eslatib o'tiladi.
Jg'adimgi Baqtriya xalqlari haqida yunon, rim muallaflara Gyerodot, Ktyosiy, Ksyenofont kabilar qimmatli ma.pumotlar byeradi. Ktyesiy Kir II ping baqtriyaliklar bilan bo'igan urusni, Kir II bosqinchjlik ryejilari haqida ma'lumotlar byeradi. Tarixcni Diodor Ktyesiyiing mapbalaridan dalil kyeltirar ekan Baktriyadagi kun sopla mar zilgohlar, mustaxdham poytaxt Baqtro va Ossuriya podshosi Nin ling uni hamal qilga—ni haqida eslatib o'taai.
So'nggi yillarda Markaziy Osiyoning janubida olib borilgan arxeilogik qazishmalar natijasida qadimgi IBaqtriya hududidan o'ttiiidan ziyod Ahmoniylar davriga oid mknzilgohlar ochiligan. Ular ling har birida o'z —lashtirilgan maydonlar va sug'orish tartibid&n tashqari turar joylar va xo'jalik xovalari, myehvat va harbiy hurollar, kulolchilik buyumlarining qoldiqlari mavjud edi.
qadimgi Baqtriya aholisining asosiy mashrulpti dyehonchilik edi. qala mir, Kuchuktyepa, qiziltyepa, qizilcha, Bamdixon, manzilgohidan ko'plab myexhvat днгоНап — uroqlar, kyetmonlar, yorruchoq va dyehqonchidik mahsulotlari holdik;larining topilishi dyehqonchi — likdan dalolat byerib, dyehqonchilik asosan sun'iy sug'orishga asos Lan|ganligini ko'rsatadi.
Biqtriyaning poytaxti hadimgi Baqtro |hozirgi Balx) shahrida qaz] sh ishlari olib borilib, u yerdan topilgan kulolchilik buyumlari kuhva shahar eng hadimgi qatlhamlari mfloddan awalgi I ming yillik: —(ning o'rtalariga oid ekanligidan dalplat byeradi.
Juda ko'p o'troq manzilgohlar va ulardagi topilmalar viloyaida ahoi kulolchilik tyemirchilik bronza quyish, to'qimachilik shuninifdyek sug'orma dyehqonchiljk Va chorvachilik bilan shuiull|anganidan dalolat byeradi.
Baqtjriyadagi badiiy hunarmandchilik ham Vuksak darajada bo'igan. 187,f y^lda Kobadiyon byekligi (Tojikijston) aholisi, sug'orish kaiiali qazilayfotgan paytda tilla va kumushdan iteorat katta xaziva topib olac i. [Mahalliy aholi bu hazivani B^ixordlik savdogarlarga sotib yub 3radi. Savdogarlar uni hindistonga olib bo-radilar va u yerda xaz: va| olimlar quliga tushadi. Daziva qadimgi Bahtriya ustalarining yuksakt mada — niyatidaa dalolat bkreraai. hazivada oltin va kumusti — dap quynlgan jang aravalari, jahgchilar qiyofasi, hay— von ar ftasvirlarini uchratish mumkin. Kb'pchjilik tadqi — hotchilarni ng fikr cha Kobadiyon xazivasi mahalliy fistalAr ijodi bo'lib miloddan awalgi V—IV asrlarga oiddir.
Milqddan awalgi VI—IV asrlarda erpnliklar Sug'uda dyeb atagan davlat haqida fors podsholari yozuv lari, yunjoiJ-rim tarixchilaritiiiig asarlari ma'lumotlar byeradi. Ahmoniylar davrida So'g'diyomada (Zarafshon va lhashqadaryo vohalari) ko'plaq shahar va khiahloqlar- bo'lib, ular fors podsholariga katta-katta soliqlar tulab turardiMr. Arxeologik tadqiqotlar natijasida Zarafspon va qashqadaiyo vohalaridan miloddan awalgi VI—IV asrlarga oid O'zujnqir, Yerqo'rg'on, Daratyepah Sangirtyepa, Lolazor, Xujai—Bust
iyob, Korovultyepa, Kurroncha kabi 50 dan ziyod kuhna shahar va n anjsilgohlar ochib o'rganilgan.
So'g'diyonaning poytaxti bo'igan Afrosiypb (Shamarkand) kunva shal ri asrimizning 40 — yillaridayoq ocnildan edi. Afifosiypbda miloddan awalgi I ming yillik o'rtalarida aholi yashaganligining izlari juda ko'p. quhva shahar aholisi asosan hunarmandchilik va savdo-4sotiq bilan shurullangan. Afrosaypb atrofidagi aholi dye: [;q4>nchilik va chorvachilik bilan shurullangan, dushman hujum qilgan paytlarda ular chorva mollarini va mol — niulklarini qal'a ichida saqlaganlar.
A[roiiyobda shahar hayotining rivojlanishi So'g'diyo—va va bo'iun Markaziy Osiyodagi siyosiy va iqtisodiy payotning yuksalishi va inqi ozi bila muvofiq tarzda kyechgan, chunki Shamarkand usha davr mhc ml^katlari ur—tasidagi aloqalarning mo'zhim markazi edi. Sha nairkand jahon savdo va madaniy markazlaridan biri sifatida o'z mavqy^ini tula darajada, lyekin o'zilifehlar bilan o'rta asrl^rdai ham saqlab Iqoldi.
So'gfdiyonaning «ikkinchi poytaxti» bo'igan Yefqo'ijG'ON (qashq^daryo) tadqik;otlari dastlab M. Ye. Masson tomomidan boshlauib, kyeyinchalik uning shogirdlam to —monidan dav am ettiiiladi. Miloddan awalgi VI—IV asrlarda umumiy maydoni 40 gyectarga yahin bo'igan ma' —muriy markaz Yerqo'rgi'oani ko'pchilik tadqiqotchilar yunon —rim tarnxchilari tomojiidan
eslatilgan Ksyenippa viloyatining MapKt'wnii I shahri dyeb hisobla^fdilar.
Milo idan aipalgn VI IV asrlarda Ksyenippa viloyatida yirik xinjova dsvolari bilan uralgan shahar turida-gi katga maizllgohlar mayjud edi.
Mamuriy markaz vazifasini o'tovchi bosh shahar viloyag komi bilan atali d Ahmoniylar davrida shakllavadi, SHahar qalin dyevorlar bilan uralgan) bo'lib, ma'lum masofada bal^nd minoralar ham bo'ljgcin. Ushc. cjiairda shahar darvozasi ikkita bo'lib biri shimoli — sherq tomonda, Zarafshon vohasining o'rta qismiga bpruvchi yo'l tompnga qaratilgan. Ikkinchisi, janubi —sharq tomonda bo'lib SHarqiy qashqadaryo tomon kyetuvchi yo'lga tomop qaratilgan. Yerqo'ita'on kuhva shahridan topilgap moddny madaiiyat buyumlari aholjnmg dyel qojichilik hunarmandchilik va chorvachilik bilan shuc 'ullanganidan dalolat byeradi.
So'g'diyona dayotida dyehqonchilik katta ahamiyatga ega edi. SHunisi muhimki, dyehqonchilik sun'iy sug'orishga asoslangan bo'lib bu hafqda yozma manbalardan ma'lumotlar olishimiz тищшп. Stra joining yozishicha, Politimyet (Zarafshon) daryosi vohadagi eng katta guv manbai bo'lib, sug'oriladigan yerlarga kanallar orqali suv chiqarilgan.
1'iishloqlarning rivojlanishi natijasida shahar kurinishjidagi man zilgohlar va shaharlar paydo bo]la boradi. Tadqiqotlar $huni ko'rsatadiki, Afrosiyob, Yerqo'rg'on, Xuja—Buston, O'ziirqir So'c 'diyonadagi asosiy markazlar bo'lib, bu k;uhva shaharlarda hunarmandchilik va savdo — sotiq ayniqsa rivojlanib borgan.
Milqddan awalgi I ming yillikning o'rtalarida Xorazm ham - rivojlamish jarayonini boshdan kyechiradi. Xorazm tadhiqptlari natijasiga Karaganda miloddan awalgi VI—IV asrlarda bu yerda yirik—yirik manzilgohlar mavjud edi. Bu davrda Xorazmda inshootlar qur listiida xom risht, paxsa ishlatilgan. Manzilgoh - lar va (turar joylaridan topilgan topilmalarning boy va qashshoqligi bu yerda mavjud bo'igan ijtimoiy va mulkiy tyengsizlikdan dalolat byeradi.
SHaharlar axFelisining asosiy mashruloti xhuvarmandchilik bo'lgan. Ko'plab topilgan sopol, bronza, tyemir buyumlar fikrimiz dalilidir. Xorazmda axmoniylar davrida mahalliy o'troq aholidan tashqari ko'chmanchi chorvador—lar ham yashagan, bo'lib ular o'rtasida doimiy harbiy to'qvashuvlar, iqtisodiy munosabatlar bo'lib to'rgan.
Ikki yuz yildan ziyodroq davom etgan axmoniylar hukmronligi Markaziy Osiyoning, umuman SHarh xalq — larining har tomonlhama ripojlanishida, ular o'rtasida turli munosabatlarpipg paydo bo'lishi va barqa —g'orlashuvida katta ahamiyatga ega bo'ldi.
Markaziy Osiyo viloyatlariping ahmoniylar Eroni va unga tobye bo'lgan mhamlakatlar bilan savdo va madaniy aloqalari haqida ko'plab ma'lumotlar mavjud. Markaziy Osiyo xalqlari ahmopiylar madaniyat yodg'orliklari bunyod etilishida katta hissa qushdilar. Doro yozuvlari ma'lumotlarnga Karaganda So'zadagi podsho saroyini qurishda oltin Baqtriyadan, lojuvard va qim —matbaho toshlar So'g'diyonadan, firo'za Xorazmdan olib kyelingan.
Markaziy Osiyo viloyatlarining ahmoniylar davlati tarkibiga kirishi munosabati bilan Eronning hududi anchagiva kyengaydi, g'arbiy eronliklar, yunon va boshqa xalqlarga ma'lum darajada ijobiy ta'sir kursatdi.
Bu davrda Hind daryosining yuqori oqimidagi viloyatlar va Markaziy Osiyo xalqlari davlat ishlarida oromiy yozuvidan foydalanganlar. Kyeyinroq esa oromiy yozuvdan turtta yozuv tartibi ajralib chiqdi. Bo'lar parfiya, so'g'd, baqtriya va xorazm yozuvlari bo'lib, ular Markaziy Osiyo hududida salkam ming yil (arablar kyelgunga qadar) saqlanib qoldi.
Ahmoniylar davrida hunarmandchilik va savdo — sotiq munosabatlarining rivojlanishi natijasida Markaziy Osiyo hududida ko'pgiva shaharlar va shahar kurinishidagi manzilgohlar paydo bo'ldi va jadal rivojlandi. Shamarkand (Afrosiyob), Marv, Balh Ko'zaliqir,. Yerqo'rg'on, lhiziltyepa kuhva shaharlari huvarmandchilik va sdvdo —sotiq markazlari edi. YAna shuni ta'kid —lash lozinki, bu davrda Markaziy Osiyo xalqlari ilk marta zarb qilingan tange pullar bilan tanishdilar va muoimala hildilar. Markaziy Osiyo hududidan axmoniylar pul tartibiga oid oltin dariklar va boshqa tangalar tdpilgan.
Admoniylar davrida ko'pgiva SHarq xalqlarining siyosiy b rligi — b