O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxus ta'lim vazirligi. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

3. Pul muomalasi qonuni. Pul massasi va uni boshqarish

Maʼlumki, bozor iktisodiyoti tovar-pul munosabatlariga asoslangan. Tovar muomilasini taʼminlash pul mikdoriga kup jixatdan boglik.

Pul muomilasi konuni-muomila uchun zarur bulgan pul miqdorini belgilaydigan, tovar-pul munosabatlarini uzida aks ettiradigan konundir. Bu konunga kura muomila davrida muomilaga zarur bulgan pul mikdori barcha tovarlar summasiga tugri proportsional, pul aylanishi tezligiga teskari proportsional uzgaradi.
Xozirgi sharoitda muomila uchun zarur bulgan pul miqdoriga quyidagi omillar taʼsir etadi.
1. Sotiladigan tovarlar mikdori (kup bulsa kup va aksincha).
2. Tovarlarni baxo darajasi (yukori bulsa kup va aksincha).
3. Kreditni rivojlanish darajasi (rivojlangan bulsa nakd pul kam talab etiladi)
4. Naqd pulsiz xisob kitoblarni rivojlanish darajasi.
5. Pulni aylanish tezligi.
Muomila uchun zarur bulgan pul miqdorini yuqoridagi omillarni xisobga olgan xolda quyidagi formulada ifodalash mumkin.
Bunda:
MUPMqmuomila uchun pul mikdori.
STXM-sotiladigan tovar va xizmatlar mikdori.
ShKNPXKB-shundan kreditga va nakd pulsiz xisob kitoblar buyicha.
MBTM-majburiyatlar buyicha tulovlar mikdori.
ShBBKTM-shundan bir-birini koplaydigan tulovlar mikdori.
PMTVSUАT-pulning muomila va tulov vositasi sifatida urtacha aylanish tezligi.
Muomila uchun zarur bulgan pul mikdorini aniklashda kassa aylanmasi xomchuti xamda axoli daromadlari va xarajatlari balansidan xam keng foydalaniladi.Kassa aylanmasi xomchuti 1991 yildan boshlab mamlakatda kreditni rivojlantirish va kassa rejalari urniga tuzila boshlandi. Uni tuzishdan maksad nakt pulga bulgan extiyojni butun respublika va bank muassasalari buyicha aniklash xamda pul muomilasini barkarorlashtirish tadbirlarini ishlab chikarishni amalga oshirishdan iborat. Uzbekiston Respublikasi MB-ning 2005 yil 20 avgustdagi yuriknomasiga binoan kassa aylanma xomchuti kuyidagi asosiy kirim mablaglari va nakd pullar chikimi yunalishi buyicha tuziladi.
I-Kirim.
1. Isteʼmol tovarlarini kaysi kannallar orkali sotilishidan katʼiy nazar, ularning sotishdan tushgan savdo tushumlari.
2. Temir yul va xavo transportdan pul tushumi.
3. Maxalliy transportdan pul tushumi.
4. Kommunal va turar joy tulovlari buyicha tushumlar.
5. Tomoshagox tashkilotlaridan tushgan tushumlar.
6. Maishiy xizmat kursatish korxonalaridan tushum.
7. Solik yigimlari, boj tulovlari va boshka majburiy tulovlardan tushumlar.
8. Kishlok xujalik faoliyati bilan shugullanuvchi subʼektlardan tushumlar.
9. Omonatlardan tushgan tushumlar.
10. Pochta alokasi korxonalaridan tushum.
11. Bank plastik kartochkalaridan tushumlar.
12. Mikrokreditlar kaytarishidan tushumlar.
13. Boshka tushumlar (armiya, ichki ishlar, MXX va FVV, partiya va boshka tashkilotlar).
Jami kirim.
Chikimning kirimdan oshishi.

II-Chikim.

1. Ish xakiga (shu jumladan stependiya va xizmat safari xarajatlarini) berilgan nakd pullar.
2. Neft maxsulotlarini sotib olish uchun berilgan nakd pullar.
3. Kishlok xujalik maxsulotlarini sotib olib tayyorlash uchun berilgan nakd pullar.
4. Kishlok xujalik faoliyati bilan shugullanuvchi subʼektlarga berilgan nakd pullar.
5. Pensiya, nafaka tulovlari va sugurta tulovlarini tulash uchun berilgan nakd pullar.
6. Bank plastik kartochkalari buyicha berilgan nakd pullar.
7. Boshka maksadlar uchun berilgan nakd pullar.
8. Mikrokreditlarga berilgan nakd pullar.
9. Omonatlar buyicha berilgan nakd pullar.
10. Pochta alokasi korxonalariga berilgan madad pullari.
Jami chikim.
Kirimning chikimdan oshishi.
Ushbu xomchutni bank bulimlari barcha korxona va tashkilotlardan yigib Markaziy bank topshirigiga binoat kutilayotgan kvartal boshlanishiga 30 kun oldin yigiladi.
Markaziy bank ushbu maʼlumotlarni chukur urganib pulni muomilaga kushimcha ravishda chikarish yoki muomiladan olish buyicha takliflarni ishlab chikadi.
Pul muomilasini tashkil etishda axolini daromadlari va xarajatlari balansi xam urganiladi va u kuyidagi tarkibga ega.
I-Daromadlar.
1.Ish xaki.
2.Jamoa xujaligi va shaxsiy tamorkadan daromad.
3.Pensiya, stependiya va nafakalar.
4.Moliya-kredit tizimidan tushumlar.
5.Dividentlarni olish va boshka tushumlar.
Jami.
II-Xarajatlar.
1.Tovarlar uchun tulovlar.
2.Xizmatlarga tulovlar.
3.Majburiy tulovlar va ixtiyoriy badallar.
4.Kuyilmalarga utkazish.
5.Аktsiya, obligatsiyalarni xarid kilish va kechiktirilayotgan tulovlar.
6.Boshka xizmatlar.
Jami.
Ushbu balansda axoli daromad va xarajatlarining tarkibi ijtimoiy guruklari: ishchi va xizmatchilar va xodimlarni boshkalar guruxlari buyicha kursatiladi.
Ushbu balansni tuzishdan maksad axolining bulishi mumkin bulgan pulli daromad va xarajatlarining iktisodiy asoslangan pragnozlar kilishdan iborat.
Balansda daromadni xarajatlardan kuprok bulishi axolini kulida nakd pul koldigini oshikligini, uning aksi esa axoli kulidagi nakd pul koldigining kamayganligini bildiradi. Bu shunga yarasha muomilaga tovarlar chikarish, xizmatlar kursatish korxonalari faoliyatini rivojlantirish buyicha tadbirlar ishlab chikarishga undaydi. Daromadlarni asosiy kismini ish xaki, xarajatlarning asosini tovarlar uchun tulovlar tashkil etadi.
Аxolining pul daromadlari va xarajatlari balansi va kassa aylanmasi xomchuti pul muomilasini tashkil etishda asosiy rejalardan xisoblanadi.
Bu ikkala reja pul aylanishini asosini tashkil etish bilan birga ular urtasidagi kuyidagi farklar xam mavjud.
1.Kassa aylanmasi xomchutida fakat nakd pul aylanishi kursatilsa, axolini daromadlari va xarajatlari balansida axoli amalga oshiradigan nakd pullar va nakd pulsiz aylanish tuligicha kursatiladi.
2.Аxolining pul daromadlari va xarajatlari balansida kassa aylanishi prognozidan farklirok axolining shaxsiy tomorka xujaligi, xunarmandchilik va boshka kursatadigan xizmatlari buyicha olinadigan daromadlari va amalga oshiraladigan xarajatlari kursatiladi.
3.Аxolining pul daromadlari kassa aylanmasi xomchutining xarajat kismida, axolining xarajatlari kassa aylanmasi xomchutining daromad kismida kursatiladi va boshkalar.
Pul massasi pul muomilasining muxim kursatkichi xisoblanadi. Pul massasi xujalik aylanishidagi nakd pulli xisob-kitoblarni, yaʼni axoli, korxonalar, tashkilot va muassalarga tegishli xarid tulov vositalarining yalpi xajmini uzida ifodalaydi.
Pul muomilasining belgilangan muddat va savdo uchun mikdoriy uzgarishlarini bilish uchun, shuningdek pul muomilasi xajmini va usish surʼatlarini tartibga solish buyicha tadbirlarni ishlab chikish uchun turli xil kursatkichlar (pul agrgatlar)idan foydalaniladi.
Uzbekistonda pul massasi kuyidagi tarkibiy kismlaridan iborat.
Mo-nakd pullar.
M1qMoqschyotlardagi pul koldigi Q maxalliy byudjet mablaglari Q byudjet, jamoa va boshka tashkilot mablaglari.
M2qM1Qxalk bankidagi muddatli jamgarmalar.
M3qM2Qsertifikatlar Q maksadli zayom obligatsiyalari Q davlat zayom obligatsiyalari Q xazina majburiyatlari.
Pul agregatlari M1 va M2ning bir-biridan farki M2ning tarkibiga yakin orada pulga aylanishi mumkin bulgan “kvozi pullar” ni (depozit sertifikatlari, investitsiya fondlarining aktsiyalari va boshkalar) olishdadir.
1995 yilda nomunal pul mussasi M2 pul massasining 1994 yildagi usish darajasidan 1,5 marta kam bulgan.
Respublikamiz Prezidenti I.А.Karimov 2003 yil 17 fevraldagi Vazirlar Maxkamasining yigilishida “Moliyaviy pul muomilasi mutanosibligini taʼminlash masalalarida ijobiy natijalar kulga kiritildi…. Pul massasining usish surʼati ancha kamaydi, uning xajmi 2001 yilda YaIM ga nisbatan 14 foizni tashkil etgan bulsa, utgan yili bu kursatkich 12,5 foizdan iborat buldi”- degan edi.
Uzbekiston Respublikasida pul muomilasini boshkarishda Markaziy bank kuyidagi usullardan foydalanadi.
1.Majburiy rezerv stavkasi normasini belgilash.
2.Tijorat banklarini ochik bozorda katnashishi.
3.Markazlashgan kreditlar uchun kayta moliyalashtirish stavkasini belgilash.
Uzbekiston Respublikasi Markaziy banki tugrisidagi konuning 28 moddasiga binoan majburiy rezerv mikdori tijorat bankining yigilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Tijorat banklari resurslarining Markaziy bankda saklanishi lozim bulgan ushbu kismi jamgarma turiga, uning xajmiga, bankning joylashgan urniga boglik bulgan xolda turli mamlakatlarda turlicha.
Masalan, Yaponiyada minimum rezerv stavkasi 2,5%, АKSh da 12%, Germaniyada 12,1%, Portugaliyada 17%, Uzbekistonda 20% ni tashkil etadi.
Uzbekistonda bu rezerv 1.05.94 ga 30%, 1.07.96 ga 25% ga, 2006 yildan 15% ga teng.
Markaziy bank tijorat banklarga kreditlar buyicha kayta moliyalashtirish stavkasini belgilab beradi. Bu stavka tijorat banklari beradigan kreditlarning baxosini aniklash uchun asos bulib xizmat kiladi.
Bu stavkalar markaziy bankning kredit siyosatidan kelib chikib keyingi yillarda kuyidagicha bulgan. 1,01,94 dan 225%, 1.03.95 dan 300%,1.07.96 dan 60%, 2000 yil boshiga 32,3%, 2003 yilning boshiga 27,7% va 2005 yildan 16% ni tashkil etadi.
Xozirgi kupgina davlatlarda pul muomilasini tartibga solishda ochik bozorda operatsiyalar utkazish usulidan foydalanilmokda. Bu xozirgi kup kullaniladigan monetar siyosatni bir usuli bulib, u tijorat banklarining likvidligi darajasiga tez taʼsir utkazadigan egiluvchan (moslanuvchan) amaliy va operativ usul xisoblanadi. Bu usulni boshkalardan farki shundaki, uni zaruriyatga karab va xoxlagan mikdorda utkazish mumkin. Bu mexanizm bozorni rivojlanish tendensiyasiga karab pul muomilasini barkarorlashtira olishi mumkin. Bunda oldi-sotdi obʼekti davlat kimmatli kogozlar va markaziy bank chikargan karz majburiyatlari bulishi mumkin.
1996 yilni mart oyida chikarilgan kiska muddatli davlat obligatsiya (QMDO) tijorat banklari va korxonalarning mablaglarini xavf-xatardan saklash va daromad olish imkonini beradi.
QMDO larning birlamchi bozori Markaziy bank valyuta birjasida tijorat banklari ishtirokida amalga oshiriladi. Zarur bulsa, obligatsiya egasi ikkilamchi bozorda sotishi mumkin.
Rivojlangan davlatlarda asosan ochik bozorda operatsiyalar utkazish usulidan foydalaniladi.
Umuman Markaziy bank pul muomilasini barkarorlashtirish, uni tartibga solish borasida barcha vakolat va xukuklarga ega.