O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsusta’limvazirligi

BOB. BUXGALTERIYA BALANSI MODDALARI VA ULARNINGTAHLILI

1. 
   Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda buxgalteriya balansining tasniflanishi vauning amaliyotdaqo‘llanilishi
   

Buxgalteriya hisobida balans muhim ahamiyatga ega bo‘lib, yillik hisobottarkibida unda katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, chunki xalqaro andazalar talablarigayaqinlashdivabozormunosabatlarigaqaratildi.Balansningaktivvapassivmoddalarining mazmuni ichki hamda tashqi foydalanuvchilarga undan foydalanishimkoniyatiniberadi.Ichkivatashqiqiziquvchilaruchunxo‘jalikyurituvchisubyekt faoliyatining moliyaviy natijalari, uning moliyaviy barqarorligi, kreditorqarzlarininghajmi,bankkreditlaribo‘yichaqarzlarito‘g‘risidagima’lumotlarzarur.
Balans—kоrxоna mablag‘lari va qоplash manbalarining ma’lum davrdagihоlatiniko‘rsatadi.Hisоb-kitоbishlarinixalqarоan’anaviytalablarbo‘yichayuritishgaоzbo‘lsadayaqinlashtirilishihamda1997yildajоriyqilinganvakоrxоnalartuzadiganyangibuxgalteriyabalansibоzоriqtisоdisariqo‘yilgandastlabki qadam bo‘lgan edi. Mazkur balans yillar davоmida amaliyotda qo‘llanildiva uni takоmillashtirish va xalqarо standartlarga yanada mоslashtirish zaruriyatitug‘ildi.Shusababliham2002yildayangischyotlargaasоslanganmоliyaviyhisоbоt shakllari, jumladan, buxgalteriya balansi ham qabul qilindi. Bugungi kundamazkurbalansamalda kengqo‘llanilmоqda.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 27 dekabrdan 140-sonli buyrug‘i bilan moliyaviy hisobotlarning yangi shakllari tasdiqlangan. Shungako‘rabuxgalteriyabalansi 1-hisobotshaklihisoblanadi.(1-ilovagaqarang.)
Balans aktivida mazkur xo‘jalik yurituvchi subyekt ixtiyoridagi mablag‘larturivaularningma’lumdavrdaaylanishidagijoylanishikeltiriladi.Masalan,aktivning birinchi moddasida dastlabki qiymatda berilgan «Nomoddiy aktivlar»xo‘jalikyurituvchisubyektixtiyoridagisezilarsizaktivlarningqiymatinitavsiflaydi. Navbatdagi «Amortizatsiya» moddasi nomoddiy aktivlarning dastlabkiqiymatiqanchagakamayganiniko‘rsatadi.«Qoldiqqiymat»moddasinomoddiy
aktivlarningamortizatsiyasummasiniayiribtashlangandankeyingiqolganqiymatini aksettiradi.
«Asosiy vositalar» dastlabki qiymat moddasida xo‘jalik yurituvchi subyektixtiyoridagi mehnat vositalarining qiymatini ko‘rsatadi. Shuningdek, qayta tiklashqiymati-eskirishvaasosiyvositalarningqoldiqqiymativahokazolarniaksettiradi.«Ishlabchiqarishzaxiralari»moddasixo‘jalikyurituvchisubyektixtiyoridagi «Хom-ashyo va materiallar», «Yordamchi materiallar», «Yoqilg‘i» vaombordagi boshqa ishlab chiqarish zaxiralarining qiymatini umumiy summada aksettiradi.«Тugallanmaganishlabchiqarish»moddasixo‘jalikyurituvchisubyektningharxilsexlaridatayyorlanishihalioxirigachayetkazilmaganbuyumlargaqilingan sarflarsummalarini aksettiradi. «Тayyormahsulot»-bumazkur xo‘jalik yurituvchi subyektda tayyorlangan va sotish uchun mo‘ljallanganbuyumlardir.«Kassa»va«Hisob-kitobschyoti»moddalaridamuayyandavrdaxo‘jalikyurituvchisubyektixtiyoridagipulmablag‘lariningsummasiko‘rsatiladi.
«Molyetkazibberuvchilarvapudratchilargaberilganbo‘naklao».«Boshqadebitoolikqarzlari»vahokazomoddalaridaesaboshqaxo‘jalikyuritishsubyektlarning ushbu xo‘jalik yurituvchi subyektga undan sotib olingan mahsulotuchun(«Хaridorlar»)vaboshqaoperatsiyalarbo‘yicha(«Boshqadebitorlar»)qarzlari aksettiriladi.
Ko‘rinib turibdiki, aktiv moddalari juda aniq bo‘lib, ularning mazmuni ko‘ptushuntirishlarnitalabqilmaydi.Passivmoddalariesaboshqachadir.Bumoddalardan ba’zilarining mohiyatini ularning qanday maqsadga tayinlanishigaqarab aniqlab olish doim ham oson bo‘lavermaydi. Passivdagi har bir moddaningmazmunini aniq ko‘z oldiga keltirish uchun passiv umuman nimani aks ettirishiniyaxshibilibolishlozim.Yuqoridaaytilganidek,passivaktivdako‘rsatilganxo‘jalikyurituvchisubyektmablag‘larining manbaini aks ettiradi.
Passivningbirinchimoddasiustavkapitalidir.Uningsummasixo‘jalikyurituvchi subyektning yaratilish paytida shakllantirilgan mablag‘lar miqdoridaniborat.Bundaxo‘jalikyurituvchisubyektningo‘zmablag‘lariningumumiysummasiko‘rsatiladivabumanbadanberilganmablag‘larningo‘zibalans
aktiviningmoddalaridaaniqgavdalantirilganbo‘ladi.
«Тaqsimlanmaganfoyda(qoplanmaganzarar)»moddasidaxo‘jalikyurituvchi subyektning faoliyat ko‘rsatishi boshidan boshlab hisobot davrigachabo‘lgan vaqt ichidajamg‘arilgan foyda summasini aks ettiradi.
«Uzoqmuddatlikreditlar»moddasidaxo‘jalikyurituvchisubyektningbankkabo‘lganuzoqmuddatliqarziaksettiriladi.Bumoddadako‘rsatilgansummaxo‘jalikyurituvchisubyekttomonidanolinganuzoqmuddatlibankkreditini aks ettirib, belgilangan davrda qaytarilishi kerak. Mazkur modda xo‘jalikyurituvchisubyektixtiyoridahozirchabo‘lganpulmablag‘lariningmiqdoriniko‘rsatadi,debo‘ylashnoto‘g‘ribo‘ladi,chunkibanktomonidankreditko‘rinishida beriladigan pul mablag‘lari odatda xo‘jalik yurituvchi subyektninghisob-kitob schyotiga yozib qo‘yiladi yoki mol yetkazib beruvchilardan bo‘lganqarzni uzish uchun o‘tkaziladi. Demak, bu mablag‘ balansning boshqa moddalaridaaksettiriladi.
«Kreditorlar»moddasining«Molyetkazibberuvchilarvapudratchilar»qatoridakeltirilgansummaxo‘jalikyurituvchisubyektningmolyetkazibberuvchilardansotib-olinganharxilmoddiyboyliklariuchunqarziniko‘rsatadi.
«Mehnatgahaqto‘lashbo‘yichaqarzlar»moddasidaxo‘jalikyurituvchisubyektningishchilarvaxizmatchilarigahisoblanganishhaqigadoirmajburiyatlariaksettiriladi.Boshqachaqilibaytganda,bumoddaxo‘jalikyurituvchi subyekt tomonidan ishchi va xizmatchilarning bajargan ishlari uchunto‘lanishikerak bo‘lgan ish xaqisummasi qanchaekanligini ko‘rsatadi.
«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz» moddasi xo‘jalik yurituvchi subyektningbudjetoldidagiundanundiriladiganharxilsoliqparvaajratmalarnito‘lashbo‘yichamajburiyatlariningsummasini,ya’nimoliyatashkilotlarigabo‘lganqarzning miqdorini aks ettiradi. Тo‘lanishi lozim bo‘lgan summa aniqlanganidankeyin, xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z balansining passivida shu modda bo‘yichauningsummasiniko‘rsatadi.
Buxgalteriyabalansiquyidagibelgilarigako‘ratasniflanadi:

1. 
   Тuzish vaqtiga ko‘ra: kirish balansi, joriy (davriy) balans, tugatish balansi,bo‘lishbalansi,birlashtirishbalansi.
   

Kirish balansi-korxonaning tashkil topish paytida tuziladi. U korxona o‘zfaoliyatini boshlayotgan boyliklar summasini belgilaydi. Kirish balansida ustavkapitali ta’sis hujjatlari bo‘yicha va unga doir badallar pul mablag‘lari, boshqamol-mulkko‘rinishidan, aqliy mulknomoddiy aktivlar ko‘rinishidaaks ettiriladivahokazo.
Joriybalanslar-korxonaqonunchilikbilanbelgilanganmuddatdamavjudbo‘lgan vaqt mobaynidavaqti-vaqti bilantuzilibturiladi.
Bo‘lish balanslari yirik korxonaning bir necha mayda korxonalarga bo‘linishvaqtiga yoki shu korxonaning bir yoxud bir necha tarkibiy bo‘linmasini boshqakorxonaga berish vaqtiga tuziladi. Ba’zi hollarda bu balans berish balansi ham debyuritiladi.
Birlashtirishbalansibirnechakorxonalarbittabalansgabirlashganidatuziladi.
Tugatish balansi-korxona faoliyatini tugatish sanasida mol-mulk va uningmanbalariholatinitavsiflashuchuntuziladi.Tugatishbalansiasosidatugatishkomissiyasikorxonaningtugatilishpaytidagikreditorlikvadebitorlikqarzlarisummasini belgilaydi, so‘ngra kreditorlar bilan hisob-kitob qiladi, keyin korxonanitashkil etish chog‘ida muassislar tomonidan ustav kapitaliga kiritilgan badallarniqaytaradi. So‘ngra korxona mol-mulkining qolganini uning muassislari o‘rtasidataqsimlaydi,ya’ni barchauzil-kesil hisob-kitoblarni amalgaoshiradi.
Tugatishbalansidaxo‘jaliksub’ektiningaktivlaritugatishkomissiyasibahosida,ya’niularsotilishimumkinbo‘lganbahodaaksettiriladi.Olinishiumidsizqarzlarvazararlartugatish balansigakiritilmaydi.

2. 
   Тuzish manbalariga ko‘ra: inventar balanslari. Faqat inventar vositalariasosida tuziladi ular qisqartirilgan variantda hisoblanadi. Bunday balanslar mavjudmulkasosidayangixo‘jalikyurituvchisubyektlarvujudgakelgandayokixo‘jaliklaro‘z shaklinio‘zgartirganda talab qilinadi;
   

daftarbalansi-inventarizatsiyao‘tkazishyo‘libilanoldindantekshirilmasdan faqatdaftarlardagi yozuvlar asosidatuziladi;
boshbalans-hisobvainventarizatsiya ma’lumotlarigaasosantuziladi.

3. 
   Axborothajmigako‘ra:yakka(birmartalik)vayig‘mabalanslargabo‘linadi.Yakka(birmartalik)balans-faqatbirxo‘jalikyurituvchisubyektbo‘yicha joriy hisob asosida tuziladi; yig‘ma balans bir martalik balanslar asosidatuziladivabirlashmalar(vazirliklar,firmalar,aksiyadorlikjamiyatlarivashukabilar)ningxo‘jalikmablag‘lariniaksettiradi.Ubarchaxo‘jalikyurituvchisubyektlar mablag‘larining umumiy holatini aks ettiruvchi summalarni mexanikqo‘shish yo‘libilantuziladi.
   
4. 
   Faoliyatxarakteribo‘yicha:asosiybalans-xo‘jalikyurituvchisubyektning asosiyfaoliyatturiva ustavigato‘g‘ri keladiganbalans;
   

asosiy bo‘lmagan balans - xo‘jalik yurituvchi subyektning boshqa faoliyatturlaribo‘yicha tuziladiganbalans.

5. 
   Mulkchilik shakliga ko‘ra: davlat, kooperativ, o‘z, aralash va qo‘shmakorxonalar,shuningdek,jamoat tashkilotlari balanslari farqqiladi,
   
6. 
   Aksettirishob’ektigako‘ra:balanslarmustaqilvaalohidabalansgaajratiladi.
   

Mustaqilbalansniyuridikshaxsbo‘lgankorxonalartuzadi.
Alohidabalansnikorxonaningtarkibiybo‘linmalari(filiallar,sexlar,korxonaningavtotransportvaturar-joyhamdakommunalxo‘jaliklari)tuzadi.

7. 
   Тozalanish usuli bo‘yicha: brutto-balans va netto-balanslarga bo‘linadi. .“Bruttо”atamasiitalyancha«brutto»so‘zidanоlinganbo‘lib,udag‘al,tоza
   

emas degani, «netto» atamasining ma’nоsi tоza demakdir. Sоbiq ittifоq davridaham balans-bruttо, balans-nettо keng fоydalanilgan. Bruttо-balans 1938 yilgachabo‘lgan,1938-1952yillardanettо-balansgao‘tilgan,1952-1992yillardayanabruttо-balansgaqaytilgan,1993yildanbоshlabesayananettо-balansgao‘tildi.
Brutto-balans – tartibga soluvchi moddalarni o‘z ichiga oluvchi balansdir.Vositalarninghaqiqiyqiymatini(tannarxiyokiqoldiqqiymatini)aniqlashdasummalarboshqamoddalarsummalaridanchegiriladiganmoddalartartibga
soluvchimoddalardeyiladi.Masalan,«Asosiyvositalar»summasidan«Asosiyvositalarningeskirishi»tartibgasoluvchimoddasummasichegiriladi.Brutto-balansda ana shu tartibga soluvchi moddalar summasi balans yakuniy qiymatigakiritiladi.
Netto-balans – qiymatidan tartibga soluvchi moddalar summasi chegirilganbalans.O‘zbekistondagibarchakorxonalarnetto-balanstuzadi,ya’nibalansyakuniga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar qoldiq qiymatda, qayta sotiladigantovarlaresa tannarxibo‘yichakiritiladi.
Balansgaqo‘yiladiganasosiytalablarquyidagilardir:

• 
  balansningto‘g‘riligi;
  
• 
  balansningrealligi;
  
• 
  balansningyaxlitligi;
  
• 
  balansningizchilligi;
  
• 
  balansningtushunarliligi,
  

Balansning to‘g‘riligi - balansni tuzishda asoslanilgan hujjatlarning to‘laligiva sifati bilan ta’minlanadi. Agar hisobot davrida xo‘jalik faoliyatining barchamuomalalario‘zvaqtidahujjatlirasmiylashtirilmaganyokinoto‘g‘rirasmiylashtirilganbo‘lsa,undabalanskorxonaishininghaqiqiyyakuniniaksettirmaydi.Buxgalteriyabalansiningharbirmoddasihujjatlar,buxgalteriyaschyotlaridagiyozuvlar,buxgalteriyahisob-kitoblarivainventarlashbilantasdiqlangan bo‘lishi kerak. Buxgalteriya balansi ma’lumotlarini qasddan buzish –niqoblash deyiladi. Balansni niqoblash qoida buzilishlarini yashirish maqsadidaatayinvabalansnituzishbo‘yichaayrimqoidalardanbexabarlikoqibatidabilmasdanqilinganbo‘lishikerak.
Balansningrealligi-moddalarbahosiningob’ektivvoqelikkamuvofiqkelishini anglatadi. Balansning «to‘g‘riligi» va «realligi» tushunchalarini bir-birigaaralashtirmaslik kerak. Balans to‘g‘ri, ammo noreal bo‘lishi mumkin, ya’ni balansma’lumotlari hujjatlar asosida tuzilgan bo‘ladi va haqiqiy mavjud mablag‘larniko‘rsatadi,ammouningayrimmoddalarirealholatni,masalan,asosiyvositalar–
ma’naviyeskirganligi,debitorlikqarzinitalabqilibolibbo‘lmasligivashukabilarniko‘rsatmaydi.
Balansning yaxlitligi - balansni yagona hisobga olish va baholash tamoyillaribo‘yichatuzilishini,ya’nikorxonaningbarchatarkibiybo‘linmalaridavatarmoqlaridabuxgalteriyahisobischyotlariningbirxildagimazmuni,ularningkorrespondensiyasivashu kabilarqo‘llanilishini anglatadi.
Moliyaviy hisobotning barcha shakllariO‘zbekiston Respublikasi MoliyavazirligihuzuridagiBuxgalteriyahisobivahisobotiuslubiyativaularnitashkiletishboshqarmasiishlabchiqqan«Korxonalarchoraklikvayillikmoliyaviyhisobotshakllarini to‘ldirish bo‘yichako‘rsatmalar»asosidatuziladi.
Balansningizchilligi-harbirkeyingibalansoldingibalansdankelibchiqishi lozimligida ifodalanadi. Masalan, oldingi yil yakuniy balansi (yil oxirigabo‘lganma’lumotlar)boshlang‘ichbalansibo‘lishikerak,chunkihisobotyilioldingi yilningdavomihisoblanadi.
Balansning tushunarliligi – uning balansni tuzuvchilar va uni o‘qiydiganhamda tahlil qiladiganlar tushunishi uchun qulayligidir. Balansni aniq va tushunarliqilish uchun moddalar rekvizitlari va nomlari ikki tilda (o‘zbek va rus tilida) bayonqilingan,uningshakliancha soddalashtirilgan.
Shuningdek,buxgalteriyabalansiquyidagielementlarnio‘zichigaoladi:

• 
  korxonaegalikqiladiganvositalarniaksettiruvchiaktivlar;
  
• 
  korxonatasarrufidagio‘zsarmoyasi;
  
• 
  keyinchalik belgilanishi bo‘yicha qaytarilishi lozim bo‘lgan aktivlarni sotibolish,hosilqilishnatijasida yuzagakelganmajburiyatlar.¹²
  

¹²24.OlimovQ.T.“Pedagogiktexnologiyalar”.-T.:“FANVATEXNOLOGIYA”.2011. 98-b.

2.