O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsusta’limvazirligi

“Buxgalteriya balansi, uning tuzilishi va mazmuni” mavzusinio‘rganishdamodellashtiruvchio‘yinmetodiniqo‘llabdarso‘tish

Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng olib borilayotgan islohotlarnatijasi o‘laroq har bir jabhada rivojlanishni ko‘ramiz. Mustaqillikdan so‘ng olibborilayotganislohotlarichidata’limtiziminiaytibo‘tishimizmaqsadgamuvofiqdir. “ Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun hamda Kadrlar tayyorlash milliy dasturita’limsohasiga asosbo‘libxizmatqiladi.
Buxgalteriyada puxta o‘rganish zarur bo‘lgan dastlabki mavzular, ayniqsa,buxgalteriyahisobvaraqlari,ikkiyoqlamayozuvbo‘lib,keyingimavzulardako‘riladigan buxgalteriya hisobi operatsiyalarini bajarish ko‘p jihatdan talabalarularni kay darajada o‘zlashtirgani, tushunib etganlariga bog‘liq. Shuning uchuno‘quvchi- talabalarning mavzuni puxta o‘zlashtirishlari kelgusida ham muhimahamiyatga egaligini hisobga olib, darsda barchani faol qatnashishini ta’minlovchimodellashtiruvchi o‘yin metodini qo‘llash, o‘yinni esa quyidagicha tashkil qilishmumkin.
Darso‘tishdabumetoddannisbatankengfoydalanilmoqda.Modellashtiruvchio‘yinlartalabalargaabstraktiqtisodiytushunchalar,realhayotdagi iqtisodiy voqea - hodisalarni ifodalash, ularning mohiyatini tushunishgayordamberadi.Ya’ni:

1. 
   Modellashtirishmetodiasosigaqurilgandarsbelgilabolishdanboshlanadi.O‘qituvchitalabalarniamaliyo‘yin,uningmaqsadivafoydalaniladigantushunchalarbilantanishtiradi.O‘qituvchibironbirmavzu,savolnimodellashtiruvchio‘yinlaryordamidao‘tkazishnimo‘ljallarekan,engavvalo,unga tayyorgarlikko‘rishikerak.
   

Tayyorgarlikbosqichiquyidagilar:

• 
  o‘yinniishlabchiqish;
  
• 
  unio‘tkazishqoidalarivaularnitalabalargatushuntirishnio‘zichigaoladi.
  

2. 
   Modellashtiruvchio‘yinningqandayo‘tkazilishiyozmamatndabosqichma-bosqichuzluksiztarzdako‘rsatiladi.Shuninguchunmavzulargamos
   

maxsusisho‘yinlariavvaldanishlabchiqilishi,o‘yinssenariysiyozilishizarur.Undao‘yinningmaqsadi;

• 
  o‘yinvazifalarivaularningbajarishizchilliginita’minlash;
  
• 
  o‘yinqoidalaribuzilishinioldiniolishvanazoratqilish;
  
• 
  ko‘zlangannatijagaerishishuchunbarchaimkoniyatlarniishgasolish;
  
• 
  g‘oliblarnianiqlashtartiblariishlabchiqish;
  

Talabalar qanday rol o‘ynashadi, o‘yinning qoidalari, uni o‘tkazishni qadam-baqadamko‘rsatmasiberiladi.Judako‘po‘yinlardatalabalarhayotdagipersonajlarning rolini o‘ynashadi. Masalan, sotuvchi, xaridor, ishlab chiqaruvchi,xizmatchi va hokazo.
O‘yino‘tkazishshartlaridaharbirrolbajaruvchiningmaqsadivaungaqanday erishish mumkinligi ko‘rsatiladi. Masalan, xaridor belgilangan vaqt ichidailoji boricha arzon, ko‘proq tovar sotib olishi, sotuvchi esa, aksincha, ko‘proqqimmatga sotishi, ishlab chiqaruvchi ko‘proq kam xarajat bilan mahsulot ishlabchiqarishi va hokazo.

3. 
   Modellashtiruvchio‘yino‘tkazilayotgandadarsningmaqsadiniyaxshitushunmaslikoqibatidayo‘lqo‘yilishimumkinbo‘lganxatolarnito‘g‘rilash,hamda qarama - qarshi muloqot o‘rnatish imkoniyatini qoldirishni ko‘zda tutishilozim.
   
4. 
   Modellashtiruvchi o‘yin asosida dars o‘tishda talabalar o‘yin jarayonidabilim oladi. Muhokama qilish jarayonida o‘qituvchi tomonidan berilgan savollartalabalargao‘yindavomidabajarilganishlar,voqealarniumumlashtirishga,darsningasosiymazmuninitahlilqilishgayordamberishikerak.Talabalarto‘qnashgan qiyinchiliklar, o‘zi uchun ochgan yangiliklarni aniqlash, o‘yinni realhayot voqealari bilan taqqoslash, o‘tilayotgan darsning mazmuni bilan bog‘lashasosida ko‘rsatilgan asosiy iqtisodiy tushunchalarning anglab etish hamda xulosachiqarishgayordamberishikerak.
   
5. 
   Modellashtiruvchio‘yinboshqa o‘yinlardan farqqilishini tushuntirishkerak. Masalan, kim birinchi bo‘lib masalani yechadi, yoki krossvord tuzadi vahokazo.Bular,asosan,qandaydirbir musobaqani ifodalaydi.¹⁹
   

Modellashtiruvchio‘yinlargaesa,albatta,realijtimoiyyokiiqtisodiyjarayonnisoddalashtirilganifodasi,undaqatnashishimkoniniberadigano‘quvtajribasi sifatida qarash mumkin. Modellashtiruvchi amaliy o‘yinlar talabalarga shujarayonning o‘zini yoki insonlarning xatti-harakatini, o‘zlarini qanday tutishlari,ya’ni tanlov muammosini qanday hal etishlarini namoyon qilishi tufayli iqtisodiyvoqea, hodisa,jarayonlarnichuqurroqtushunishgayordam beradi.Chunkishujarayonning o‘zidaularqatnashadilar,sinab ko‘radilar.
Bunday usuldan foydalanish nafaqat ta’lim, balki o‘quvchilarni ma’naviy-ma’rifiytarbiyasiuchunhamijobiysamaraberadi.
Fikrimizcha, zamonaviy hamda an’anaviy texnologiyalarni birgalikda darsjarayonida qo‘llash har tomonlama foydali bo‘lib, birinchidan, o‘quvchi faolliginioshiradi, ikkinchidan, o‘qituvchi ijodkorligi kengayadi, ta’lim standartlariga javobbergan holda bilim olinadi. Bularning barchasi o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaromuloqoti uchun xizmat qiladi. Bizga ma’lumki har bir faoliyatni amalga oshirishdabevosita maqsad bo‘ladi. Masalan, mahsulot ishlab chiqaruvchi xo‘jalik yurituvchisubyektningmaqsadiyuqorifoydaolishdir.Xuddishundaymodellashtiruvchimetodyordamidadarso‘tishdanhamma’lummaqsadko‘zlanganalbatta.Avvalambormaqsadso‘ziga to‘xtalsak.
Maqsad- insonni u yoki bu faoliyati jarayonida erishishi lozim bo‘lgandasturlashtirilgan,rejalashtirilgannatija.Maqsadtekshiribko‘riladiganvaerishiladigan (amalga oshiriladigan)bo‘lishilozim.
Modellashtiruvchio‘yinmetodidamaqsadikkiturdabo‘ladi:

• 
  O‘qituvchifaoliyatimaqsadlari.
  
• 
  O‘quvchifaoliyatimaqsadlari.
  

O‘qituvchi faoliyati maqsadlario‘quvchi, talaba shaxsini rivojlantirishgaqaratilgan.Uo‘z ichigaquyidagilarnioladi:



¹⁹H.T.Omonov“Pedagogiktexnologiyalarvapedagogikmahorat”.Ma’ruzalar matni.2010.-126b.

• 
  o‘quvchi,talabalarningyangimavzunio‘rganishloyihasinitasavvurqilaolishiga yordamlashish;
  
• 
  o‘quvchi, talabalarning dalillar, tushunchalar, qonunlar haqidagiko‘nikmalarini mustahkamlash;
  
• 
  o‘quvchilarnio‘rganganbilimivamalakasinixilma-xilsharoitlardamustaqilqo‘llaybilishgao‘rgatish,«amaliyot »da sinab ko‘rish;
  
• 
  mavzubo‘yichao‘quvchi,talabalarningbilimi,uquvi,malakasinioshirish,mustahkamlashvanazorat qilish.
  

O‘yino‘tkazishuchunqandaytayyorgarlikko‘rishdao‘qituvchiuchuntavsiyalar,talabalar uchunko‘rsatmalar beriladi.
Modellashtiruvchio‘yintamoyiliasosidatuzilgandarsningasosiybosqichlariquyidagilarhisoblanadi:

1. 
   Mo‘ljalgaolish
   

• 
  modellashtiruvchio‘yino‘tkaziladiganmavzunitanlash;
  
• 
  mavzumazmuninio‘rganadigano‘yintanlashyokiishlabchiqish;
  
• 
  modellashtiruvchio‘yindanamoyishetiladigan,o‘rganiladigantushunchavaatamalarniaytish,esga solish,qaytarish;
  
• 
  modellashtiruvchio‘yinningmaqsadinitushuntirish.
  

2. 
   O‘yinnio‘tkazishgatayyorlanish
   

• 
  rollarnianiqlash,harbirrolnimuvaffaqiyatlibajarishuchunzarurashyolarni tayyorlash;
  
• 
  o‘yinnio‘tkazishqonun-qoidasinibelgilash;
  
• 
  o‘yino‘tkazishninganiqtartibinibelgilash,qandayo‘tkazishhaqidaaniqko‘rsatmaberish;
  
• 
  zarurbo‘lgandaqisqachasinovraundinio‘tkazish.
  

3. 
   O‘yinnio‘tkazish
   

• 
  modellashtiruvchio‘yinnio‘tkazish;
  
• 
  o‘zaromuloqotni,aloqanita’minlash;
  
• 
  noto‘g‘ritushunishtufayliyo‘lqo‘yilganxatolarnito‘g‘rilash;
  
• 
  o‘yinnidavomettirish.
  

4. 
   Muhokamaqilish.
   

• 
  O‘yindayuzberganhodisalarjarayonigayakunyasash;
  
• 
  Jarayonnitahlilqilish;
  
• 
  O‘yinnirealhayotbilantaqqoslash;
  
• 
  O‘tilayotgan asosiy iqtisodiy tushunchalar bilan bog‘lash.Modellashtiruvchi o‘yin metodining afzalliklari.
  

• 
  Talabalarnidarsgafaolqatnashuvivaiqtisodiykategoriyalarmazmuninichuqurroqo‘zlashtirishita’minlanadi;
  
• 
  mustaqilharakatqilish,qarorqabulqilishgaimkonyaratadi;
  
• 
  o‘zaroaloqa,muloqotta’minlanadi;
  
• 
  tushunchalarniamaliyotdaqo‘llashuchunsharoityaratiladi;
  
• 
  darso‘tishningturlichauslublarinibirgalikdaqo‘llashimkoniyaratiladi;
  
• 
  talabalarningdarsgaqiziqishiniorttiradi
  
• 
  darsdagivaziyatniko‘pjihatdantalabalarnazoratqiladi;
  
• 
  o‘qituvchiningasosiyrolidarsnitashkiletish;
  

•talabaningichkihissiyoti,masalaningmohiyatigaqarashinio‘zgartirishimumkin.
Harqandaymetodkabibuuslubdahamqatorkamchiliklarbor.
Auditoriyadarealjarayonlarnisoddalashtirishgato‘g‘rikeladi.Ubirtomondan yyetarli darajada sodda, ikkinchi tomondan yetarli darajada real hayotgayaqinbo‘lishi,realjarayonlarniifodalashi,bunihisobigaqimmatlitajribao‘rgatuvchibo‘lishikerak.
Modellashtiruvchi o‘yin o‘qituvchidan sinchkovlik bilan puxta tayyorgarlikko‘rishni talab qiladi. Darslikka tayangan holda dars o‘tish o‘qituvchidan nisbatankamvaqt,kamroqkuch,diqqattalabqiladi.Ammo,hammadarsnimodellashtiruvchio‘yino‘tkazishbilanolibboribbo‘lmaydi.Ko‘pincha,modellashtirish bilim olishningkulminatsiyasi bo‘lib,fanningba’zi bir asosiy,ularnio‘rganishboshqalarigayo‘lochibberadigankategoriyalari,qonunlarino‘rganishdaqo‘llaniladi.Modellashtiruvchio‘yindanfoydalanishdagimuhimcheklanish -bukonkreto‘qituvchining xarakteri,uslubiga bog‘liq.
Ko‘pchilik o‘qituvchilar an’anaviy uslublar asosida dars o‘tishga o‘rganibqolishgan, shuning uchun ularga shu uslublar samaraliroq tuyuladi. Modellashtirishtalabalarnifaolliginioshiradi.Buyaxshi,lekintalabalarningo‘yingaqiziqibketishlari oqibatida ba’zi bir nomaqbul holatlar yuz berishi mumkin. Ya’ni rolgaberilib ketib, ayrim talabalarni aldash yoki qoidani buzish hisobiga g‘olib bo‘lishgaharakat qilishi mumkin. Shuning uchun o‘qituvchi vaqti vaqti bilan talabalargamodellashtiruvchio‘yinningmaqsadibilim olish, tajribagaegabo‘lishekaninieslatibturishikerak.
Metodningkamchiliklari:

• 
  realliknihaddantashqarisoddalashtirishgaolibkelishi,natijadaolinganbilimnihayotdaqo‘llashnisbatanqiyin,foydasikambo‘lishi mumkin;
  
• 
  vaqtdansamarasizfoydalanish;
  
• 
  mavzubo‘yichauningmazmuniniifodalaydigan o‘yintayyorlashdaqiyinchilikkaduchkelinishi;
  
• 
  o‘yingatayyorgarlikkako‘pvaqtketishi;
  
• 
  o‘yindavomidatalabalarnidoimozarurdarajadanazoratqilibturishningbirmunchaqiyinchiliktug‘dirishivahokazo.
  

Shu o‘rinda metodning tushunarliligini aniqlash uchun misol ko‘rib chiqsak.Yuqorida ta’kidlaganimiz modellashtiruvchi o‘yin metodi talabalarga tez tushinishimkonini beruvchi metod bo‘lib, unda talabalar auditoriyada o‘yin tashkil etadilar.Bundaasosantalabalarmaxsusguruhlargabo‘linadalar.
Quyida modellashtiruvchi o‘yinning ma’ruza va amaliy soatlari uchun darso‘tish texnologik xaritasi keltirilgan va o‘yinning tashkiliy va amaliy jihatlari undayoritilgan.