O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsusta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Sodda gapning tarkibiy qismlari.

Gap kesimini shakllantiruvchi vosita kesimlik kategoriyasi bo`lganligi sababli o`zbek nutqidagi gaplarning tarkibiy qismlarini Shu gap tarkibiga kiruvchi so`zlarning va kesimlik kategoriyasi shakllarining valentligi belgilaydi. Demak, nutqiy gaplardagi ikki hodisani farqlash lozim:

• 
  gap markazini tashkil etuvchi so`zdagi kesimlik kategoriyasi shakllariga bog`lanuvchi so`zlarni;
  
• 
  gapda ishtirok etayotgan ma‘lum bir so`zning ma‘noviy valentligini to`ldirayotgan so`zlarni.
  

Bulardan birinchisi gap kengaytiruvchisi bo`lsa, ikkinchisi so`z kengaytiruvchilaridir.
Gap kengaytiruvchilari. Gap kengaytiruvchilari gap tarkibida ma‘lum bir bo`lak vazifasida kelayotgan so`zlarning lug`aviy ma‘nosi bilan emas, balki gapning kesimini shakllantirgan morfologik vositalarga bog`lanadi. Masalan: Biz bu kitobni kecha o`qidik gapini olaylik. Bu gapda ega (biz), aniqlovchi (bu), hol (kecha) va kesim (o`qidik) ishtirok etgan. Gap markazi (o`qidik)ni lug`aviy ma‘noni anglatuvchi (W) va kesimlik qo`shimchalariga (Pm) ajratamiz: o`qi -(W); - dik (Pm).
Gapdagi biz (ega) kesimlik kategoriyasi shaklining -k qismiga, kecha (hol) esa -di qismiga bog`langan. Kitobni so`zi (to`ldiruvchi) kesimning lug`aviy ma‘no anglatuvchi qismiga, bu (aniqlovchi) esa kitobni so`ziga bog`lanmoqda. Buni Chizmada quyidagicha tasvirlash mumkin:
o`qi + di + k

kitobni kecha biz

bu
Demak, gapning kesimi tarkibidagi kesimlik qo`shimchalariga tobelangan kecha (hol) va biz (ega) so`zlari gap kengaytiruvchilaridir.
Berilgan gapdagi kesimlik qo`shimchalarini almashtirsak, uning birikuvchilari ham o`zgaradi.
Biroq o`qidik kesimining lug`aviy ma’no anglatuvchi qismi bo`lgan o`qi so`zining istalgan boshqa fe‘l (yoz, chiz, ol, ber) bilan almashtirilib, -dik qismi saqlab qolinsa, biz ega, kecha hol vazifasida qolaveradi.
Gap kengaytiruvchisi sifatida ega gapning kesimlik qo`shimchalari tarkibidagi shaxs-son, hol esa zamon, modallik, tasdiq-inkor shakllari bilan bog`lanadi.
Gap kengaytiruvchilari faqat kesimga tobelanadi va uning boshqa bir so`zga tobelanishi kuzatilmaydi. Bu bilan u sintaktik qurilmadagi barcha tobe birliklarning umumiy - faqat bir so`zga tobelanish, lekin birdan ortiq so`zga hokim mavqeyida bo`la olish xususiyatini (qonuniyatini) namoyon qiladi.