O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus vazirligi ’ samarqand davlat universeteti

Ijtimoiy sug’urta - bu davlat tomonidan majburiy ixtisoslashtirilgan badallar asosida yaratiladigan pul mablag’lari tizimi. Ijtimoiy sug’urta to’lovlari avvalgi ish haqining foizida to’lanadigan daromad bilan bog’liq bo’lgan imtiyozlarni nazarda tutadi.
Borgan sari "ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimi" atamasi qo’llanilmoqda, bu tor ma'noda kambag’allikka qarshi kurash uchun to’lanadigan kam daromad uchun pul nafaqasi sifatida tushuniladi. Rasmiy va norasmiy ijtimoiy yordamni ajrata oling. Birinchisi, aholining muayyan guruhlariga qaratilgan bir qator davlat ijtimoiy sug’urtasi va yordam dasturlarini o’z ichiga oladi. Norasmiy ijtimoiy qo’llab- quvvatlash quyidagi turlar sifatida tushuniladi: shaxsiy uy uchastkalari, do’stlar va qarindoshlarning yordami.

O’z-o’zini tekshirish va muhokama uchun savollar

1. 
   Bozor sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish zarurati nima sabab bo’ldi?
   
2. 
   Tartibga solishning ma'muriy usullari iqtisodiy usullardan nimasi bilan farq qiladi?
   
3. 
   Ijtimoiy siyosat nima?
   
4. 
   "Tiriklik maoshi" tushunchasining tushunchadan farqi nimada? "Ratsional iste'mol darajasi"?
   
5. 
   "Qashshoqlik" nima? Qashshoqlikning asosiy shakllari qanday?
   
6. 
   "Inson taraqqiyoti indeksi" ni qanday tushunasiz?
   
7. 
   Nominal va real daromad nima?
   
8. 
   Bozor iqtisodiyoti sharoitida "daromadlarni adolatli taqsimlash" atamasini qanday tushunasiz?
   

170

XIII BOB. TOVAR VA PUL BOZORIDA UMUMIY MUVOZANATLIK. IS-LM MODELI

1. 
   IS - LM modelining mohiyati va asosiy tenglamalari
   

IS - LM makroiqtisodiy muvozanat modeli birinchi bo’lib J. Xiks tomonidan A. Xansen bilan hamkorlikda namoyish etilgan va shu sababli u Xiks-Xansen modeli deb nomlangan.

IS - LM modeliga jamg’arma (S), investitsiyalar (I), likvidlik (L) va pul (M) kiradi. Modelning birinchi qismi (IS) tovarlar bozoridagi muvozanat holatini, ikkinchisi (LM) pul bozoridagi aks ettiradi. Tovarlar bozoridagi muvozanatning sharti sarmoyalar va jamg’armalarning tengligi (I = S), pul bozorida esa pulga talab va ularning taklifi o’rtasidagi tenglik (L = M) belgilaydi. IS - LM modeli qisqa muddatli davrga ham tovarlar ham pul bozorida birgalikda muvozanat o’rnatilishi mexanizmini xarakterlaydi.
Tovar va pul bozorida umumiy muvozanatga erishish shartlari va makroiqtisodiy siyosat tadbirlarining bu ikki bozorga ta‘sirini umumlashtirib tadqiq qilish IS - LM modeli yordamida bajariladi.
IS - LM modeli (investitsiyalar-jamg’armalar, likvidlilikni afzal ko’rish – pul) – yalpi talab funksiyasini belgilovchi iqtisodiy omillarni aniqlash imkonini beruvchi tovar-pul muvozanatim modeli.
IS - LM modeli iqtisodiyotning real va pul sohalarini birlashtirgan nazariy qurilishdir.
AD-AS modelida tovar va pul bozorlarining aloqasi e‘tiborga olingan edi. Ya‘ni tovarlar va xizmatlar baholarining ko’tarilishi pulga bo’lgan talabni oshirishi bu esa o’z navbatida foiz stavkasining ko’tarilishiga olib kelishi, oqibatda investitsiya xarajatlari va umuman yalpi xarajatlar kamayishi AD-AS modelida ko’zda tutilgan edi. IS-LM modeli AD-AS modelini qisqa muddatli davrga aniqlashtiradi va bu modelda har ikkala bozor yagona makroiqtisodiy tizimning sektorlari sifatida namoyon bo’ladi.
Model bu sektorlarda tarkib topgan sharoitlarga bog’liq tarzda foiz stavkasi R bilan daromad darajasi Y ning muvozanatli darajasini belgilaydi.
171
Modelning asosiy tenglamalari. IS-LM (investitsiya - jamg’armalar, likvidlilikning afzalligi - pul) modeli foiz stavkasi R bilan daromadlar Y ning bir vaqtning o’zida har ikkala bozorda muvozanatni ta‘minlaydigan kombinatsiyalarini topish imkonini beradi.
Modelning asosiy tenglamalari quyidagilar:

1. 
   Y=C +I + G +Xn — asosiy makroiqtisodiy ayniyat.
   
2. 
   C = a+b (Y-T) — iste‘mol funksiyasi, bu yerda T = Ta + tY.
   
3. 
   I = e-dR — investitsiya funksiyasi.
   
4. 
   Xn = d- m`Y - nR — sof investitsiya funksiyasi.
   
5. 
   M/P =kY - hR — pulga talab funksiyasi.
   

IS-LM modelida ko’rilgan barcha tenglamalar bajarilsa muvozanatga erishiladi.
Modelning endogen o„zgaruvchilari Y, C, I, Xn va foiz stavkasi R.
Modelning ekzogen o„zgaruvchilari G, Ms va chegaraviy soliq stavkasi
t. Eempirik koeffitsiyentlar a, b, c, d, m, n, k va h bo’lib musbat va nisbatan barqarordir.
Y haqiqiy < Y potensial bo’lgan qisqa muddatli davrga muvozanat ko’rib chiqilayotganda, modelda, baholar darajasi o’zgarmas, foiz stavkasi R va daromad Y o’zgaruvchan deb olinadi.
Y haqiqiy = Y potensial bo’lgan, ya‘ni to’liq bandlik sharoitida baholar darajasi R o’zgaruvchan, Ms nominal kattalik va boshqa barcha o’zgaruvchilar real kattaliklardir.

2.