Al-Tusiy.
Xitoy va hind matematiklari manfiy son tushunchasini kiritgan bo’lsalar,
O’rta Osiyo matematiklari ratsional va irratsional son tushunchalarini kiritishgan.
Bu tushunchalar Yevropaga Nasiriddin at-Tusiyning arifmetikaga oid “taxta bilan
tuproq vositasida hisoblashlar to’plami” asari yordamida kirib kelgan.
XIII asrning eng yirik olimi Marog’a observatoriyasining asoschisi Abu
Ja’far Muhammad ibn Muhammad Nasriddin at-Tusiy 1201-1277 yillarda yashab
ijod etgan. Hozirgi davrgacha Tusiyning 76 ta asari bizgacha yetib kelgan
(G.D.Mamadbeyli) bo’lib, Evklid, Arhimed, Ptolomey, Apoloniy, Feodosiy
asarlarini arabchaga tarjima qilgani va sharhlagani bor. 1231-1256 yillarda u
Ko’histonda shoh Nosir saroyida hizmat qiladi va 1235 yilda uning topshirig’iga
ko’ra «Ahloqiy Nasiriy» falsafiy asarini yozadi.
1256 yilda Chingijonning nabirasi Huloguhon Ko’histonni bosib oladi va u
saroyda maslahatchi bo’lib ishlaydi. At-Tusiyning tashabbusi bilan Marog’a
shahrida (1258-1259) observatoriya quriladi. Ko’plab olimlar taklif etiladi,
kutubxona va ilmiy maktab tashkil etiladi.
Bu yerda ko’p yillik ilmiy izlanishlar natijasida «Elhon astronomiya jadvali»
(Ziji Elhoniy) vujudga keladi. Evklidning «Negizlar» asarini sharhlab,
qo’shimchalar kiritish bilan «Tahrir Uksh» asarini yozadi. Birinchi bo’lib bir xil
ismdagi miqdorlarning nisbati, ismsiz sonlar nisbati degan tushunchalarni kiritadi
va o’lchovsiz mikdorlarning nisbatini son deb hisoblaydi. Yevropa bu tushunchani
45
XVII-XVIII asrlarda Seng-Vintsentli va Nyutonlar kiritgan.
At-Tusiy «To’la turtburchaklar haqida risola» (Kitob ash-shakl al-kita)
nomli trigonometriyaga doir asar yozadi. Bunda sistemalashgan to’g’ri chiziqli va
sferik trigonometriyani yaratadi va trigonometriyani alohida fan darajasiga
ko’taradi.
Jumladan: uchta tomon yoki uchta burchak berilsa, sferik uchburchakning
qolgan elementlarini qutb uchburchak yordamida topishni hal qiladi. Tusiy
asarlarida bayon etilgan fikrlar XV asrda nemis Gegioleonton va XVI asrda
gollandiyalik Snell ijodi deb yuritiladi.
1265 yilda arifmetika haqida asarida arifmetikani taraqqiy ettirib, sonlardan
istalgan natural ko’rsatkichli ildiz chiqarish usulini va binomisol teoremani bayon
etadi.
1651-1663 yillarda Djon Vallis Tusiyning Evalid postulotlari hakidagi
ishlaridan foidalangan.
Tusiy irracional sonlar tushunchasini rivojlantiradi. Arifmetik asarning nomi
«Taxta bilan tuproq vositasida hisoblashlar to’plami» (Jami ul-hisob bit-tahti va at-
turob, 663 hijriy, 6-ramazon, dushanba kuni milodiy 1265 yil, dushanba) asari uch
kitobdan iborat bo’lib, 1-kitob butun sonlar arifmetikasi―12 bob, 2-kitob kasr
sonlar arifmetikasi―14bob, 3-kitob astronomiyaga tegishli hisoblashlar―9 bob,
ham da EKUB va EKUB lar tavsiyalarini o’z ichiga olgan.
Olim bu asarda butun va kasr sonlar to’g’risida tushuncha, ular ustida
amallar, sondan kvadrat va kub ildiz chiqarish (5-6-sinflar), daraja ustida amallar,
shuningdek, astronomik hisoblashlarda zarur bo’ladigan gradus va minutlar ustida
amallar kabi tushunchalarni kiritgan va shu bilan birga berilgan ikki sonni qisqa
ko’paitirish usullari ham to’la bayon qilgan.
At-Tusiy o’z asarida binomial koyeffisientlarni topish qoidalarini beradi va
“Paskal’ uchburchagi” deb ataluvchi jadvalni tuzadi. Olim formuladan ildizlarni
taqribiy hisoblashda foydalangan (bu yerda a-butun son, (8-9-sinflar), jumladan
244140626 dan oltinchi darajali ildizni hisoblagan:
Parallel chiziqlar nazariyasini yaratishda ham Nasriddin at-Tusiyning roli
kattadir. Olimning bu sohadagi uchta asari bizgacha yetib kelgan.
Boshqa matematiklar qatori Nasriddin at-Tusiy ham “Tahriri Uqlidis” nomli
asarida Evklidning V postulatini hech qanday qo’shimcha shartlarsiz isbotlashga
harakat qilib, noevklid geometriyaning ayrim teoremalarini isbotladi va bu bilan
geometriya fanini boyitdi.
At-Tusiy “Shaklul qitta” asarida trigonometriani mustaqil fan sifatida
shakllantirdi.
Olim bu asarida astronomik kuzatishlar uchun zarur bo’ladigan sferik
trigonometriyaning asoslarini boyitib, unda sinuslar va tangenslar teoremasining
46
turli hil isbotlarini beradi, shu bilan birga kotangens va sakans, kosekans
tushunchalarini kiritib, trigonometrik funksiyalardan sinus va tangenslar uschun
jadvallar tuzdi.
G’iyosiddin Jamshid Koshiyning «Aylanalar haqida risola» asari 10 bo’lim
va xulosalardan iborat. Koshiy bu asarda π=3,1415926535897932 qiymatini 17
o’nlik xonasigacha aniqlashtirib hisoblagan. Bu asarda berilgan masalalardan birini
ko’raylik.
Suvda tik turgan qamishning uch birlikdagi qismi suv yuzasida. Shamolda
qamishning asosi qo’zg’almagan holda suv beti bilan barobar holda egildi. Suv
betidagi uchi bilan qamishning dastlabki holatigacha bo’lgan masofa 5 birlik ekani
ma’lum bo’lsa, qamishning uzunligini toping.
Yechimi: To’g’ri burchakli BED uchburchakdan Pifagor teoremasiga ko’ra:
.
3
,
x
ED
x
BD
To’g’ri
burchakli
BED
uchburchakdan Pifagor teoremasiga ko’ra:
.
2
2
2
ED
BE
BD
2
2
3
25
x
x
3
17
17
3
34
6
9
6
25
2
2
x
x
x
x
x
x
birlik bo’ladi.
Jamshid Koshiyning «Vatarlar va sinus haqida» nomli asari ham diqqatga
sazovordir. Bu asarida u bir gradusning sinusini hisoblash masalasi qo’yiladi.
Koshiy bu masalani hal qilishda uni uchinchi darajali tenglamaga keltiradi, ya’ni
bu tenglamani iterasion usul yordamida yechadi.
Jamshid
Koshiyning
matematika
sohasida
qilgan
eng
muhim
kashfiyotlaridan birinchisi o’nli kasrlar va ular ustida amallar bajarish qoidalari,
ikkinchisi, sonlardan n-darajali ildiz chiqarish amalidir.
1 dan t gacha bo’lgan ketma-ket to’rtinchi darajadagi natural sonlarning
yig’indisini hisoblash usuli bo’lgan
m
m
m
m
m
3
4
5
4
4
4
4
10
15
6
50
1
...
3
2
1
formula al-Koshiyning nomi bilan yuritiladi.
Al-Koshiyning algebra sohasidagi qiziqarli ishlaridan biri to’rtinchi darajali
tenglamalarni yechishdan iborat bo’lib, bu ish bizgacha yetib kelmagan.
Olimning geometriya va trigonometriyaga oid ishlari muhim ahamiyatga ega
sanaladi. U geometrik masalalarni trigonometriya yordamida yechishga urinadi.
47
Masalan, uchburchakka ichki chizilgan aylana radiusi uchun (2-rasm)
c
b
a
bc
r
sin
formulani
keltirib
chiqaradi.
Shunga asoslanib, uchburchak yuzini
topish
uchun
bu
ifodani
uchburchakning
yarim
perimetriga
ko’paytiradi va
2
sin
bc
S
formulani keltirib chiqaradi (8-sinf).
Do'stlaringiz bilan baham: |