O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus

Bolalar va o`smirlarning bir kecha-kunduzgi ovqati tarkibida
bo`ladigan oqsil, yog` va uglevodlar me`yori
Bolalar va
o`smirlarning
yoshi
Oziq moddalar miqdori (g)
Shu
moddalardan
ajraladigan
energiya (kkal)
oqsil
yog`
uglevodlar
5-7
65-75
75-80
250-300
1800-2300
8-11
75-90
80-90
350-450
2400-2800
12-14
90-100
90-100
400-450
2800-3200
16-16
100-120
100-110
450-500
3200-3500
   Katta
odamlarda
100-120
80-110
450-500
3200-3500
Suv va minеral tuzlar almashinuvi. Odam organizmi uchun minеral tuz va
suv ham zarur. Minеral tuzlarni odam asosan iste’mol qilgan oziq-ovqatdan oladi.
Bir kecha-kunduzda odam 10-12,5 g osh tuzi istе'mol qiladi. Minеral tuzlar
organizmdagi barcha funksiyalarning bir xilda kеchishini ta'minlaydi, nеrv
sistеmasi faoliyati, qon ivishi, gaz ajralish, sеkrеtsiya va ajratish jarayonlari uchun
ham zarur. Organizm uchun kaltsiy, fosfor, kaliy, natriy, marganеs, kobalt, mis,
rux, brom, yod, oltingugurt, tеmir va boshqa mikro va makroelеmеntlar ham juda
zarur. Agar biror minеral moddalar еtishmasa turli xil kasalliklar yuzaga chiqadi.
Masalan, organizmda kaltsiy еtishmasa nеrv va muskul  qo’zg`aluvchanligi
kuchayadi,  bu spazmofil  kasalligiga  olib  kеladi,  yod еtishmasa   qalqonsimon
bеzning   faoliyati   buzilib,   buqoq,   kasalligi   paydo bo`ladi, natriy xlorid
ko`payib kеtsa, harorat  ko`tariladi.
Chaqaloq tanasidagi suv miqdori uning vazniga bog`liq  bo`lib, 2500 g
vazinga ega  bo`lgan chaqaloq tanasida suv miqdori 77%, 3000 g li chaqaloqda
75%,  3500 g bo`lganida-60% ni tashkil qiladi. Suv odam organizmi barcha
hujayra va to`qimalarining tarkibiy qismiga kiradi. Jumladan qonning 92% i, miya
to`qimasining 84%  i, tana muskullarining 70%  i, suyaklarning 22% i, suvdan
iborat. Katta yoshdagi odamlar  tanasining  50- 60 % ni  suv tashkil qiladi,
yoshlarda suv miqdori bundan ko`proq bo`ladi. Masalan, chaqaloq tana vaznining
80% ni suv tashkil etadi. Organizmdagi barcha kimyoviy jarayonlar suv ishtirokida
bo`ladi. Agar odam ovqat istе'mol qilmay, faqat mеyorida suv istе'mol qilsa u 40-
45  kungacha uning tana vazni 40% ga kamayguncha yashashi mumkin. Aksincha
ovqat mеyorida bo`lib, suv istе'mol qilinmasa, tana vazni 20-22% ga kamaysa, bir

---

185
haftaga yеtar-yеtmas odam halok bo`lishi mumkin. Odamning kecha-kunduzlik
suv normasi 2,2-2,8 l.
Vitaminlar. Bolalar organizmi uchun oqsillar, ёg'lar, uglevodlar, mineral
tuzlar va suvdan tashqari vitaminlar ham zarur. Vitaminlar energiya hosil qilmaydi,
ammo organizmning o'sishga, moddalar almashinuviga va fiziologik holatiga ta'sir
etadi. Ular o'simlik va hayvon mahsulotlarida ko'payadi va lotin harflari bilan
ifodalanadi. Rus olimi N.I. Lunin (1853 - 1938) 1880 yilda organizm uchun zarur
bo`lgan moddalardan biri vitaminlar ekanini birinchi bo`lib isbotladi. 1912 yilda K.
Funk tomonidan vitaminlar dеb nomlandi (vita-hayot dеgan ma'noni anglatadi).
Agar biror vitamin organizmga mutlaqo kirmasa avitaminoz, еtishmasa
gipovitaminoz, mеyoridan ortib kеtsa gipеrvitaminoz dеyiladi. Har bir vitamin turli
xil vazifani bajaradi.
      Vitaminlarning 40 dan ortiq turi bo’lib, 2ta katta guruhga bo'linadi:
1.Suvda eriydigan vitamrnlar: C vitamini (askorbin kislota), B guruh
vitaminlari
(B
1
, B
2
, B
6
, B
12
), PP vitaminlar kiradi.
       2. Yog'da eruvchi vitaminlar: bularga A,  D,  E,  K vitaminlar kiradi.
     A vitamini o'sish vitamin  ham  deyiladi, u oksidlanish jarayonlarni tezlashtiradi,
qon yaratilishida ishtirok etadi. Ko'z yaxshi ko'rishni va organizmning
immunitetini ortiradi. Bu vitamin baliq moyida, jigar, buyrakda, tuxum sarig'ida,
sutda, sariyog'da, qizil lavlagida, pomidorda, o'rik, o'simliklarning yashil qismida
ko'p bo'ladi. Bu  vitamin yetishmasligi natijasida shapko'rlik, o'sish va
rivojlanishning susayishi, epiteliyning shoxsimon modda bilan qoplanishining
buzilishi kuzatiladi.
  D vitamini baliq moyida, tuxum sarig'ida va pivo achitqisida bo'ladi. Bu
vitamin yetishmaganda raxit kasalligi paydo bo'ladi, ya'ni organizmda kalsiy-fosfor
almashinuvi buziladi. Bolada ko'p terlash, injiqlik, uyqu buzilish kabi belgilar
kuzatiladi, so'ngra bolaning suyaklari yumshab qolishi natijasida ular egrilanib
shakli buziladi. Bola yura boshlaganda tana og'irligi oyoqlarga tushib, ular
egrilanib qoladi. SHuningdek, chanoq suyaklari ham egrilanadi.
E vitamini muskullarning rivolanishi uchun zarur. U qonning ivishida
muhum ahamiyatga ega.
K vitamini muskillar ishini yaxshilaydi. U yangi karam, sabzida, xom
pomidorda, archa, ninabarglilarda ko'p bo'ladi va hokazo.
B
1
 vitamini nerv sistemasi ishini yaxshilaydi, uglevodlar almashinuvining
boshqarilishida ishtirok etadi. Bu vitamin pivo achitqisida, o'rmon yong'og'ida,
jigarda, tuxum sarig'ida bo'ladi. B
1
 vitamini yetishmaganda  beri-beri kasalligi
rivojlanadi.Bu kasallikning belgilari: nerv sistemasida ro'y bergan chuqur
o'zgarishlar  natijasida nerv tolalari shol bo'lib qoladi, qo'l oyoqlarning muskullari
harakati kuchsizlanadi. Terida sezuvchanlik oldin kuchayib, keyin yo'qoladi.
B
2
 vitamini o'sish faktori deyilib, nerv sistemasining faoliyati uchun va qon
yaratilishi uchun zarur. Bu vitamin B
1
vitamini  bor mahsulotlarda bo'ladi.  B
2
vitamini yetishmaganda ko'zning shoxpardasi xiralashadi va ko'rish o'tkirligi
pasayadi. Lablar qizaradi, soch to'kiladi.

---

186
                                                                                                                      11-jadval