O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus

Qo'zg'alish va tormozlanish jarayonlarining birligi.Nerv sistemasining
har  bir  sohasi  har  bir  ta'sirga  qo'zg'alish  yoki  tormozlanish  bilan  javob  beradi.
Markaziy nerv sistemasidagi qo'zg'alish va tormozlanish jarayonlari o'zaro va
makonda ta'sir etadi, ya'ni markaziy nerv sistemasidagi turli markazlar o'zaro
bog'lanadi.
Tormozlanish qo'zg'alishni susaytirish va to'xtatishga qaratilgan jarayondir.
Nerv sistemasida qo'zg'alish jarayoni tormozlanish jarayoni bilan almashinib turadi
yoki aksincha.
Markaziy nerv sistemasida bir guruh neyronlar qo’zg’alganda,ayrim
guruhlar to’rmozlanadi. Masalan, qo'lni musht qilganda yelka oldining oldingi
muskullari qisqaradi, ayni vaqtda yelka oldining orqadagi muskullari bo'shashadi,

---

93
ya'ni bukuvchi muskullar nerv markazlari qo'zg'alib, yozuvchi muskullarning nerv
markazlari tormozlanadi. Nerv sistemasining bu xildagi qo'zg'alish va tormozlanish
jarayonlarining o'zaro ta'siri uyg'unlik deyiladi.
Dominanta.  Dominantani 1923 yilda A. Uxtomskiy isbotlagan. Bir butun
refleks apparati bir xil sharoitda ishlab turganda kuchli ta'sir natijasida
impulslarning nerv markazlarida vaqtinchalik to’planib, ustunlik qilishi dominanta
deyiladi.. Dominantaning vujudga kelishidagi muhim shartlardan biri nerv
hujayralarining o'ta qo'zg'aluvchanligi hisoblanadi.
 Optimal kuch va optimal ritmdagi qo’zgalish impulslari nerv markazlarida
yuqori qo’zg’alish o’choqlarni keltirib chiqaradi. Nerv markazlari gumaral yo’l
bilan ham qo’zg’aladi. O’ta qo’zg’alishmarkazida yetiladi,ustunlik qiladigan
qo’zg’alish o’chog’i paydo boladi.
Dominantada o’ta qo’zg’algan nerv markazi boshqa nerv markazlaridan
ustunlik qiladi.Masalan, agar tizza refleksi yaxshi natija beradi. Dominanta
markazi markaziy nerv sistemasining barcha bo’limlari  faoliyatiga ta’sir etadi.
Qo’zgaluvchanlik qancha kuchli bo’lsa , dominanta markazi ham shuncha turg’un
bo’ladi hamda shu nerv markaziga kelgan impulslar shunchalik ko’p to’planadi.
Nerv markazi aktivligi doimo bir xil bo’lmaydi, reflector reaksiyaning uyg’un
bo’lishida bir gurux nerv markazlarigaqaraganda boshqa nerrv markazlari aktiv
bo’ladi.
Dominanta bitta nerv markazida emas, balki nerv sistemasining turli
sohalarida bir vaqtda paydo bo'lishi mumkin. Masalan, muskul ishini bajarishdagi
dominanta bunga misol bo'la oladi.
Dominanta markazidan tashqaridagi reflekslarni vujudga keltiruvchi boshqa
ta'sirlovchilar dominantaga halaqit bermaydi, aksincha shu dominanta markazining
qo'zg'aluvchanligini yanada oshiradi, binobarin, refleks halqalarida tormozlanishni
kuchaytiradi. Nerv markazlari dominantasi pedagogika va psixologiyada juda katta
ahamiyatga ega. O'qituvchilar o'quvchilarga ta'lim-tarbiya berishda buni hisobga
olishi kerak.